Teffi – Herinneringen. Van Moskou naar de Zwarte Zee - 1919

Teffi is het pseudoniem van Nadezhda Alexandrovna Lokhvitskaya (1872-1952). In het Rusland van voor de Revolutie was zij een beroemdheid. Zij schreef toneel en poëzie maar is vooral bekend geworden door haar columns en korte humoristische verhalen Deze waren toegankelijk geschreven en vonden waardering in alle geledingen van de samenleving. Je kunt haar zien als de Russische Simon Carmiggelt.

In het Westen is Teffi vrijwel onbekend gebleven. Hier komt de laatste jaren langzaam verandering in, mede door de vele vertalingen van deze herinneringen. In het boek beschrijft zij haar vlucht uit Petersburg voor de oprukkende bolsjewieken. Zij komt via onder andere Kiev Odessa terecht in Novorossiejsk aan de Zwarte Zee. Van hieruit zou zij uiteindelijk in Parijs terecht komen. Nooit zou Teffi terugkeren naar haar vaderland.

Vertaalster Lena Hemmink waarschuwt de lezer in het nawoord dat Teffi een rijke verbeeldingskracht bezat. Over haar persoonlijke leven is weinig bekend. Zij schermde dit zorgvuldig af. Het is niet bekend in hoeverre haar verhaal dus precies zo heeft plaatsgevonden. Wat Teffi wel uitstekend beschrijft is de sfeer onder de vluchtenden. Zij was niet alleen. Hele hordes mensen, met name uit de hogere klasse waren op hol geslagen. Teffi verkeert op haar vlucht veel onder artiesten, theatermakers en journalisten.

Zij beschrijft overvolle steden, waar nauwelijks een plek om te slapen is te vinden. Er zijn volgepakte treinen, men zeult met koffers en is de weg kwijt. Er is de onzekerheid. Niemand weet waar de strijdende partijen zich ophouden en of een stad waar zij heen reizen al bezet is door de roden. Teffi noem wel de schietpartijen en de wreedheden, maar haar toon is bijna altijd luchtig. Zij schijnt zich nergens druk om te maken. Deze humoristische kijk op de gebeurtenissen werkt licht vervreemdend.

Je weet dat hele steden platgebrand en uitgemoord zijn. Op de achtergrond klinkt dit door in haar verhaal, maar zij beschrijft juist de kleine menselijke zorgen. Het meest opmerkelijke is wel dat bijna iedereen denkt dat deze opstand tijdelijk is. Vrolijk pakt men bij het vertrek uit Moskou de koffers in. “Vaarwel mijn lief Moskou. Niet voor lang. Voor een maand maar. Over een maand ben ik terug.”

Zelfs op plaatsen waar de vlektyfus heerst of waar voortdurend wordt geschoten op straat zijn de dames bezig met hun haar of maken zij zich zorgen over het kopen van een blouse. Een groep, waaronder Teffi, weet uit het levensgevaarlijke Odessa weg te komen op een gammel schip. Dan moeten er kolen vanuit een ander schip worden overgeheveld. Er is geen personeel aan boord. De gevluchte elite is totaal verbijsterd wanneer hen gevraagd wordt om kolen te sjouwen. Men denkt dat het een grap is.

De vluchtelingen leven alsof er niets is veranderd. Zij hebben het over de laatste stuiptrekkingen van het bolsjewisme, gaan door met hun geklets en steken nog een sigaar op. Teffi beschrijft deze meute met veel ironie. Zelf is zij natuurlijk ook onderdeel van de elite. Maar zij heeft het voordeel dat zij bekend is onder het volk. Zelfs Lenin heeft haar ooit geprezen. Hierdoor weet zij onder moeilijke omstandigheden makkelijker dan anderen bijvoorbeeld een slaapplaats te vinden.

Om verder naar het zuiden te komen zijn goeie contacten, overleg met bendeleiders en bezoeken aan instanties noodzakelijk. Hiervoor heeft zij mannetjes, maar anderen willen juist gebruik maken van haar beroemdheid en invloed om verder te komen. Eenmaal moet zij eraan geloven en gaat zij naar het maritiem gezag om een afvaart te bepleiten. Zij huivert. “Onder de ‘zakelijke’ blik van de ambtenaar die mij een boekje toesteekt om te tekenen voor ontvangst vergeet ik terstond welke dag het is, welk jaar en hoe ik heet.” Zij vreest dat wanneer zij moet nadenken over haar eigen naam, zo’n ambtenaar haar verzoek zal weigeren. Gelukkig blijkt de maritieme vertegenwoordiger haar te kennen en is er niets aan de hand.

Met veel plezier heb ik deze herinneringen gelezen, al moest ik aan het begin even wennen aan haar lichte toon. Tot slot, Teffi geeft in haar boek van iedere stad waar zij komt uitgebreide typeringen. Aan het einde van haar reis vat zij een paar steden samen. Het geeft heel mooi haar stijl en haar kijk op de dingen weer.

“Rostov is de stad van de handel, van de speculanten. Op de terrassen van de restaurants hysterische dronkenmansgelagen met zelfmoorden…

Novorossiejsk is bont, hurkend voor de sprong naar Europa. Jongelieden rijden er rond met goed geklede dames in Engelse automobielen en baden in zee. Novorossiejsk les Bains.

Kislovodsk verwelkomt de aankomende treinen met een idyllisch plaatje: groene heuvels, vredig grazende kuddes, met op de achtergrond de vuurrode avondhemel, waartegen zich een zwarte schommel met een stukje touw scherp aftekent.

Dat is de galg.”