Michelle van Dijk – Kijk niet om!

Kijk niet om! Is de derde roman van Michelle van Dijk. Het boek zit zeer ingenieus in elkaar. Een strakke compositie kan soms het leesplezier in de weg zitten, maar dat is hier beslist niet het geval, ik las het meeslepende verhaal achter elkaar uit. Van Dijk vertelt een aantal verhalen naast elkaar en vergelijkt het geheel met een quilt, een deken met drie lagen textiel en een vlakverdeling. De hoofdpersoon is een Rotterdamse lerares klassieke talen; haar tante Kate is overleden en haar moeder besluit om met lapjes kleding van haar zus een quilt te maken. De drie lagen in het verhaal gaan over de zus, over de moeder en over de lerares; het alomvattende thema is liefde. Daarnaast kleedt zij de roman aan met een aantal korte essays over Griekse mythen die een groot aantal thema’s beslaan, waaronder bedrog, noodlot, seksueel geweld en vrouwenonderdrukking. De onderwerpen sluiten nauw aan bij de drie verhaallijnen en zijn actueel.

Omkijken kan voor vrouwen fataal aflopen, in ieder geval in een aantal mythen. De Bijbelse Lot mocht zelf niet omkijken, zij zou dan verstenen. In de mythe van Orfeus mag de man niet achteromkijken want dan zou zijn geliefde Eurydice niet mogen terugkeren naar de bovenwereld. In beide gevallen gaat het mis en is de vrouw het slachtoffer. In de roman van Van Dijk kijkt een van de hoofdpersonen voortdurend achterom. De lerares klassieke talen is enige jaren terug gescheiden van haar Franse man. Ze heeft een vriend waarmee zij het prima kan vinden, maar wanneer zij een jeugdvriend ontmoet, haar voormalige buurjongen, slaat de vlam in de pan. Zij ontmoeten elkaar wekelijks in het park, kletsen en wandelen samen. Zij denkt steeds terug aan vroeger en vraagt zich af waarom zij nooit een stel zijn geworden. Zij zoekt naar een specifiek moment, een verklaring voor de gebeurtenissen die volgden. Op dezelfde manier zoekt zij naar een duidelijke oorzaak van haar rugpijn. Maar uiteindelijk beseft zij dat deze beginpunten die als vanzelf iets in beweging zetten niet bestaan in de werkelijke wereld, anders dan in mythen: ‘Inzichten zijn geen omslagpunten, alleen in klassieke toneelstukken werkt het zo.’

 

Het verhaal van haar tante Kate begint decennia hiervoor op het kantoor waar zij werkt en waar zij verliefd wordt op haar baas. De vrouw van de baas zit op hetzelfde kantoor. Deze setting klinkt nogal soap-achtig en heeft ook iets van een toneelstuk. Dit wordt versterkt doordat Van Dijk de hoofdstukken over Kate begint met de beschrijving van de kantoorruimte en de handelende personages en in het vervolg veel dialoog gebruikt. Deze toon werkt wonderwel goed in contrast met de stijl die zij hanteert in de hoofdstukken over de lerares. Deze zijn spannend opgezet met de vrouw als middelpunt in een keuzeveld waarbij zij zich geregeld afvraagt of zij wel zoveel te kiezen heeft. Soms is het ook een tweestrijd tussen onvervulde verlangens en ratio. Sommige dingen overkomen haar gewoon, maar plaatsen haar daarna weer voor nieuwe keuzes. Ik hou het hier bewust vaag, want anders zou ik te veel verklappen.

 

Opvallend in de roman is dat de mannelijke personages nogal vlak zijn, ik vermoed dat dit bewust gedaan is en het past bovendien uitstekend binnen de opzet van het verhaal. Het zegt ook iets over de posities die mannen binnen (overspelige) relaties innemen; zij worden minder vaak gedwongen moeilijke keuzes te maken, lijkt Van Dijk hiermee te zeggen.

 

De toch al goed neergezette analyses van mythische figuren en thema’s uit de klassieke oudheid worden versterkt als Van Dijk ze koppelt aan hedendaagse politieke drama’s, zoals het overspel van Bill Clinton en de reactie van zijn vrouw Hilary. De omzwervingen van Odysseus en het wachten van zijn vrouw Penelope behoren tot de bekendste verhalen uit de Griekse mythologie. Van Dijk laat ons ernaar kijken door een andere bril. Odysseus is de held, maar kan zich van alles veroorloven onderweg, Penelope blijft haar man al die jaren trouw - zonder dat zij weet of hij nog leeft - en moet er alles aan doen om de vrijers op afstand te houden. Zij zien haar eerst als kuis, later als koppig, listig of vals omdat zij haar keuze steeds weet uit te stellen. Van Dijk onderscheidt een aantal motieven waarom zij haar man trouw blijft: echte liefde, politieke belangen en het kind, maar ook zelfbehoud, want het loopt in de Griekse mythologie meestal niet goed af met vrouwen die voor een andere man kiezen. Eenzelfde analyse voert Van Dijk uit voor de Lewinsky-affaire, waarbij dezelfde motieven golden voor Hilary Clinton. Maar het motief van zelfbehoud ging op den duur toch niet op. Haar man kwam goed weg en bleef een van de populairste presidenten ooit, maar ondanks haar trouw redde zij het niet in de strijd om het presidentschap met Trump. In feite had zij geen goede keuze kunnen maken, of zij wel of niet was gescheiden had niet uitgemaakt. Zij was altijd het mikpunt van kritiek en spot gebleven, vooral in deze tijd met alle online mogelijkheden hiertoe. ‘Negatieve commentaren op vrouwen zorgen voor meer clicks, het verdienmodel van internet.’ Of in het Engels: ‘The culture of humiliation: The more shame, the more clicks.’

 

Dit soort analyses passen op een of ander manier goed in het verhaal. Hiermee verdiept Michelle van Dijk het karakter van haar belangrijkste personage en wint haar roman aan actualiteit. In plaats van een inhoudsopgave geeft zij voor in haar boek een schema – als een quilt – waarin de verhalen de vierkante vlakken zijn en de mythologieën er horizontaal doorheen lopen. Dat geeft precies hun verhouding weer. Kijk niet om! is hiermee niet alleen een spannend liefdesverhaal en een analyse van eeuwenoude mythen over man-vrouwverhoudingen, maar het is daarmee qua vorm ook een uniek boek.