Human Zoos, science and spectacle in the age of colonial empires

 

In het boek Human Zoos komen twee onderwerpen samen waar ik al een jarenlange belangstelling voor heb: wereldtentoonstellingen en wat men vroeger freaks en tegenwoordig wondermensen noemt. De focus van de forse bundel wetenschappelijke artikelen is het tentoonstellen van mensen, met name uit de voormalige koloniën. Het tijdvak loopt van begin negentiende eeuw tot aan de Tweede Wereldoorlog. De onderwerpen zijn heel divers: over de stand van de biologische kennis, ideeën over rassen, het ontstaan van dierentuinen, circussen en massa-amusement, over etnografische musea, Coney Island, de eerste Olympische Spelen en showmannen als P.T. Barnum, Buffalo Bill en The Great Farini. Er staan ook stukken in die specifiek gaan over één tentoonstelling of over het tentoonstellen van mensen in één land: Frankrijk, België en Italië, maar ook Japan. De bundel met maar liefst 31 artikelen is uit 2008 en is een uitgebreide versie van een eerdere publicatie uit 2002.

Jaco Berveling – De man met de ijzeren schedel

Wetenschapsjournalist Jaco Berveling schreef eerder twee bijzondere boeken: over verzamelen, Hebben is houden (2009) en over de relatie tussen karakter en gelaat, Op het tweede gezicht (2014). Deze week verschijnt zijn derde boek over een even fascinerend onderwerp. De man met de ijzeren schedel heeft als ondertitel: de overlevingskunst van vijf Nederlandse wondermensen. Berveling schetst het leven van deze vijf min of meer beroemde ‘freaks’ die hun wonderlijke kunsten vertoonden aan het eind negentiende en het begin van de twintigste eeuw. Het is een wereld die nu niet meer bestaat, maar de auteur laat in het laatste hoofdstuk zien dat optredens van wondermensen nog steeds gangbaar zijn, met name op televisie.

 

Daniel P. Mannix – Memoirs of a sword swallower

Daniel P. Mannix (1911-1997) was een wonderlijke figuur. Hij was journalist, dierentemmer, filmmaker, fotograaf, goochelaar en meer. Hij had belangstelling voor allerlei buitenissige zaken. De titels van zijn talrijke boeken laten dit al enigszins zien: The Wolves of Paris, The history of torture, Those About to Die, The Hellfire club en Freaks: We Who Are Not As Others. Zelf trad hij op in side-shows onder de naam The great Zadma. Hij was degenslikker en vuurspuwer. In deze autobiografie schrijft hij over zijn kennismaking met The carnival life. De uitgave is uit 1964, maar het is een herdruk van het origineel uit 1951 met de titel Step Right Up!

Mark Traa – Prinses Paulina

Prinses Paulina is na ‘De kleine keizer’ van Jan van der Mast tweede recente boek over een beroemde Nederlandse dwerg. Net als Gerrit Keizer werd prinses Paulina geboren in de 19^de eeuw in een kleine dorpje, in haar geval Ossendrecht. Zij was zo wonderlijk klein dat al snel na de geboorte met name de vader inzag dat er geld met haar te verdienen viel. De impresario Emile Gransart deelde die mening en op zeer jonge leeftijd werd Paulina tentoongesteld op Belgische kermissen.

Jan van der Mast – De Kleine Keizer

De recensies over De Kleine Keizer had ik gemist. Gelukkig las ik in de Opzij een stukje over dit boek en heb het meteen besteld. Het boek is een roman gebaseerd op het leven van  Gerrit Keizer. Gerrit had een groeistoornis en was zo’n 80 cm. lang. Hij werd in 1874 geboren in een Fries dorpje. Als kind werd hij tentoongesteld op kermissen, later trad hij op in Parijs, Berlijn en New York.

Colin Clair – Human curiosities

Over het onderwerp freaks (of menselijke curiositeiten) bestaan verschillende genres boeken. Ten eerste zijn er de medische boeken, zoals het honderd jaar oude standaardwerk van Gould en Pyle Anomalies and curiosities of medicine of het recentere Mutanten van Armand Leroi. Ten tweede zijn er boeken die meer de geschiedenis en bijvoorbeeld de sociale afwijzing of acceptatie behandelen: het  tentoonstellen van mensen, de geschiedenis van het circus, e.d. komen dan aan bod. Een prachtig boek in dit genre is Freak show van Robert Bogdan en verder het werk van Jan Bondeson. Ten derde is er de al dan niet collectieve (auto)biografie. Vervolgens heb je de fotoboeken: Freaks van Akimitsu Naruyama is prachtig en tweedehands ruim verkrijgbaar. En tot slot, een genre dat verwant is aan de laatste twee: de parade van gekke gevallen: de reuzen, dwergen, Siamese tweelingen worden stuk voor stuk behandeld, soms als een wetenschappelijk bedoeld naslagwerk en vaak met matig gereproduceerde foto’s . Of de historische verhalen kloppen doet weinig ter zake, het gaat om het effect.

Mark Sloan - The American circus. Wild, weird and wonderful

Door het boek van Bogdan word je automatisch verleid om andere boeken over het onderwerp te bekijken en te kopen. Dit fotoboek trof ik goedkoop aan op boekwinkeltjes. Het bevat prachtige foto’s van ene F.W Glasier uit de periode 1901-1927.

Robert Bogdan – Freak show

Veel boeken over freaks bestaan uit een presentatie van de verschillende typen met hun al dan niet verzonnen geschiedenis. Dit boek gaat over de achtergronden van de freak shows in Amerika tussen 1850 en 1940. Vooral in de decennia rond de eeuwwisseling was het laten zien van menselijke fenomenen erg in trek bij rondreizende circussen, in ‘Dime musea’  en tijdens world’s fairs. Bogdans uitgangspunt is dat het is een sociaal verschijnsel is:  freaks worden niet geboren, maar gemaakt. Dat hierbij flink overdreven en ronduit gelogen werd is een inherent onderdeel van de show. In de jaren ’60 van de 19^de eeuw werd al gebruik gemaakt van fotoshoppen. 

Rachel Holmes – The Venus Hottentot

Het verhaal is in onze eenentwintigste-eeuwse ogen te bizar om waar te zijn: Saartjie Baartman, een jonge Zuid-Afrikaanse vrouw wordt begin negentiende eeuw door haar protegé meegenomen naar Londen om daar tentoongesteld te worden als curiositeit. Zij moet dansen en zingen en vooral haar brede achterste wordt gezien als uiterst  bezienswaardig.

Daniel P. Mannix – Freaks: we who are not as others

Dit boek uit 1976 mocht niet ontbreken in mijn verzameling met boeken over freaks. Er komen vele soorten freaks aan bod: dwergen, reuzen, pinheads, wild people, hermaphrodites, alligator skinned men, enzovoorts. De foto’s (waaronder vele bekende) zijn soms schokkend. Het interessante van dit boek is dat de auteur zelf heeft opgetreden in Side Shows. Hij kent veel bekende freaks persoonlijk en geeft een wat ander dan gangbaar beeld.