Isabel Allende – Liefde en schaduw

‘Liefde en schaduw’ kwam uit in 1984. De Nederlandse vertaling verscheen twee jaar later. Komende november is dit één van de drie boeken bij de campagne ‘Nederland Leest’. Het thema ervan is dit jaar democratie. ‘Liefde en schaduw’ is een goed gekozen klassieker voor dit thema. 

Allende combineert in dit boek een liefdesgeschiedenis en een verhaal over politieke onderdrukking en verzet. Het Zuid-Amerikaanse land waar het verhaal zich afspeelt wordt niet met name genoemd. Er heeft een staatsgreep plaatsgevonden. De militairen zijn al enige tijd aan de macht. Het land heeft alle kenmerken van Chili, het land dat Allende zelf heeft moeten ontvluchten.

Naast de politiek en de liefde vertelt Allende het hele boek door wonderlijke levensgeschiedenissen. Bijna elk personage wordt uitgediept. Vaak wordt iemand eerst handelend opgevoerd, later volgt zijn of haar levensgeschiedenis. Deze waaier aan verhalen en ook het verspringen van de ene verhaallijn naar de volgende geeft soms enige verwarring, maar later in het boek komen de verhaallijnen telkens weer samen.

De twee hoofdpersonen in het boek zijn Irene Beltran en Francisco Leal. Irene is journaliste en verloofd met een hoge militair, die zij van kinds af aan kent. Francisco is fotograaf. Hij studeerde ooit psychologie. Zijn ouders komen uit Spanje. De achtergronden van beide families worden uitvoerig belicht.

Naast deze twee speelt het meisje Evangelina een belangrijke rol. Zij is als kind verwisseld, een foutje in het ziekenhuis. De moeders besluiten het uiteindelijk zo te laten en noemen hun kinderen allebei Evangelina. Allende beschrijft deze geschiedenis prachtig.

Een mislukte arrestatie van Evangelina zet een hele reeks gebeurtenissen in werking. Zij is door liefdesverdriet verzwakt en krijgt elke dag om dezelfde tijd een hysterische aanval. Door de lokale bevolking wordt zij als orakel gezien. Irene en Francisco, die samen voor een tijdschrift werken zijn aanwezig als een groep militairen het huis binnendringt. Wat zij precies zoeken is onduidelijk, maar als luitenant Juan de Dios Ramirez het meisje wil meenemen gaat het mis. Zij beschikt over oerkrachten. De militairen druipen af.

Ramirez is een loyaal lid van de militaire regime. Hij gelooft erin. “Het vaderland is verdeeld door anti-patriottische politici die de natie ondermijnen om er een gemakkelijke prooi voor buitenlandse vijanden van te maken. De eerste plicht van een soldaat is waken over de veiligheid en dat was de reden dat ze de macht gegrepen hadden om het vaderland zijn sterke positie terug te geven, waarbij ze terloops hadden afgerekend met de tegenstanders in het eigen land.”

Niet lang na het incident is het meisje verdwenen. Irene en Francisco beginnen een zoektocht, die hen rechtstreeks in conflict brengt met het regime. Het boek is hier zeer spannend. Je wilt weten hoe het afloopt en je vreest het ergste. Goed van Allende is dat het verhaal vlot leest, terwijl er een massa gebeurtenissen en personen optreden in het boek.

De twee vinden in een verlaten mijn het dode lichaam van Evangelina en later op dezelfde plek een massagraf. Met hulp van de kerk wordt het bericht naar buiten gebracht. Er wordt gezocht naar wegen binnen de rechtelijke macht en de internationale pers om het regime verantwoording te laten afleggen. De generaal geeft geen krimp. De levens van Irene en Francisco, inmiddels geliefden, staan op het spel. Er verdwijnen mensen, er vinden ongelukken plaats.

Voortdurend hoor je in ‘Liefde en schaduw’ het regime zich verantwoorden. Hoe vreselijk de daden zijn de die militairen plegen, er is altijd een weerwoord: “als wij hen niet doden, doden zij ons.” De vijand is overal. Tijdens de militaire coup werd de angst voor een sovjetschrikbewind aangewakkerd. “Het ging ongetwijfeld om sluwe, gevaarlijke tegenstanders want tot op die dag had niemand ooit iets gemerkt van hun bloedige plannen.”

Met zulke vijanden is democratie niet het juiste antwoord. ‘We zitten in een overgangsperiode. Spoedig zullen  er betere tijden aanbreken. We hebben tenminste orde, nietwaar? En overigens, democratie leidt tot chaos, dat heeft de generaal al duizendmaal gezegd!”

De taal is veranderd. “Recht was niet meer dan een vergeten woord uit een taal die vrijwel niet meer gebruikt werd.” En ook aan het woord vrijheid is een andere betekenis gegeven. Met oproerlingen moet je korte metten maken. Door hen te doden geef je uitvoering aan de wet. Zonder wet zou het afslachten worden.

Wanneer er meer massagraven en ander misstanden worden geopenbaard, ziet het regime dit als misstappen. Uiteindelijk waren de intenties van de militairen goed, zelfs voor de meest wrede uitvoerders van het regime. Zij handelden vanuit de wet en de moraal. Maar overal worden helaas fouten gemaakt.

De verloofde van Irene zegt het zo: “ik heb schone handen, mijn bedoelingen zijn altijd goed geweest. Ik geloofde dat het land een politieke rustperiode, orde en discipline nodig had om de armoede te overwinnen. Hoe kon ik mij voorstellen dat het volk ons haatte?” Hij heeft nu spijt en wil iets veranderen. Dit wordt uiteraard niet gewaardeerd.

Een aantal militairen wordt voor het gerecht gedaagd, waaronder Ramirez. Anderen doen hun mond open en praten met de pers, met Irene en Francisco. Het loopt niet goed met hen af.

Na de ontdekking van de lijken in de mijn zijn Irene en Francisco hartstochtelijk verliefd. Hoe gevaarlijker de situatie wordt, hoe meer hun liefde groeit. Later worden zij opgejaagd wild voor het regime. Zij moeten onderduiken en het land ontvluchten. In de laatste zin klinkt nog hoop: “we zullen terugkeren, we zullen terugkeren.”

In ‘Liefde en schaduw’ lees je de geschiedenis van het regime van Pinochet en gelijk het verhaal van vele regimes. De argumenten voor het grijpen naar de macht hoor je nog dagelijks uit de mond van huidige dictators. Het is een prachtig boek om over te praten in november tijdens de campagne ‘Nederland Leest’.