Jolande Withuis - Raadselvader

De vader van Jolande Withuis is Berry Withuis. Hij was overtuigd communist en fanatiek schaakliefhebber. Hij kwam uit Zutphen en groeide op in een gereformeerd gezin. Hij trouwde in 1948 met Jennie. Een jaar later werd Jolande geboren. Zijn communistische overtuiging leidde tot een breuk met zijn familie. Het gezin verhuisde naar Amsterdam. Jolande werd volgens communistische principes opgevoed. Er werd afstand genomen van allerlei burgerlijke gewoontes, zoals emotionele bindingen. ‘Raadselvader’ gaat over deze merkwaardige vader én over het trauma dat zijn opvoeding bij de dochter veroorzaakte.

In de oorlog zat Berry in het communistische verzet. Deze periode is bepalend geweest voor de rest zijn leven. Hij praatte er nooit over met zijn dochter. Of hij in een kamp heeft gezeten, aanslagen heeft gepleegd, veel ellende van dichtbij heeft gezien, Jolande wist het niet. Het was ook onderdeel van zijn communistische overtuigen om niet achteruit te kijken.

Na de oorlog ging het verzet door. Tijdens de Koude Oorlog had het gezin het zwaar. Zij waren buitenstaanders en Jolande leerde al jong dat zij omringd waren door vijanden. Met behulp van het na zijn dood opgevraagde archief van de BVD heeft Withuis een deel van het leven van haar vader kunnen reconstrueren. Dat hij goed in de gaten werd gehouden was geen verzinsel. Withuis geeft veel voorbeelden van waar zij in tegengewerkt werden. Werk vinden, vrije schoolkeuze en buitenlandse reizen waren heel ingewikkeld voor partijleden eind jaren veertig, begin jaren vijftig.

Berry Withuis werkte voor de Waarheid in Felix Merites. Prachtig beschrijft Jolande Withuis hoe zij op de redactie te werk gingen. Zij benoemt ook de spanningen en de strengheid van de leer. Twijfel werd niet uitgesproken. De goede zaak ging boven alles. Persoonlijke problemen bestonden niet. Over de geestelijke inzinking van Berry is nooit gesproken. Een dokter hiervoor bezoeken zou een teken van zwakte zijn.

1956 was een cruciaal jaar voor veel communisten. De dood van Stalin, de erkenning van zijn wreedheden en de inval in Hongarije brachten veel communisten aan het twijfelen. De oplage van de Waarheid liep verder terug. Communisten werden openlijk bejaagd en Felix Merites werd bestormd. Het leek even of de oorlog werkelijkheid was geworden.

Berry verliet dat jaar formeel de redactie, maar hij bleef nog jaren betrokken. Zijn geld verdiende hij als schaakjournalist en -organisator. Jolande Withuis beschrijft de start hiervan, hoe hij en zijn vrouw dagbulletins maakten tijdens schaaktoernooien, een intensief werk. Berry groeide uit tot een belangrijk persoon binnen de schaakwereld. Zelf schaakte hij landelijke op het hoogste niveau bij het Amsterdamse VAS.

Wanneer Jolande later schakers spreekt die haar vader gekend hebben, krijgt zij vaak hetzelfde verhaal te horen over hoe aardig, toegankelijk en grappig hij was. Dit staat in schril contrast met hoe hij zich thuis gedroeg. Onaardig was hij niet, maar familiebanden waren in zijn ogen een burgerlijke uitvinding. Zij aten zelden samen, voerden weinig gesprekken met elkaar en leefden als gezin langs elkaar heen.

Zonder er veel over te spreken wist Jolande wel wat niet en wel gezegd kon worden. Zij maakte weinig ideologische blunders. Maar je moest altijd op je hoede zijn. Over de telefoon maakte je geen afspraken en klasgenoten vertelde je niet waar je woonde. Later voelde zij zich regelmatig schuldig omdat zij zichzelf niet zuiver in de leer vond. Dit leidde uiteindelijk tot psychische problemen, waar zij jaren last van bleef houden.

Het meest bizarre in dit toch al opzienbarende boek is dat Jolande, eenmaal volwassen, zich aanmeldde als partijlid. Haar vader werd hierover ingelicht en hij blokkeerde de inschrijving. Eerst moest zij bewijzen een goed communiste te zijn. Gelaten liet zij de vernederingen over zich heenkomen. Na een aantal jaren nam haar geloof toch af. Zij zegde haar lidmaatschap op, juist toen de partij begin jaren zeventig weer aan populariteit won.

‘Raadselvader’ is een uiterst boeiend boek, waarin Withuis de twee gezichten van haar vader heeft geprobeerd te beschrijven. Het feit dat hij zelf nooit sprak over persoonlijke onderwerpen maakte dit een moeilijke opgave. Daarbij is zij zelf onderwerp in haar eigen boek. Hoe diep deze opvoeding ingreep lees je bijvoorbeeld af aan het verhaal dat zij haar ouders niet inlichtte over haar borstamputatie.

Het boek geeft mooi inzicht in de totalitaire verleiding van het communisme. De feitelijke omstandigheden deden er niet toe, net zo min als je persoonlijke leed. Maar helemaal gek waren die communisten niet. Zij streden wel degelijk ook voor mooie idealen en werden schandalig tegengewerkt, uitgesloten en voortdurend in de gaten gehouden. Bekende politici als Drees en Luns zorgden er persoonlijk voor dat hen basale democratisch rechten werden afgenomen.

Terwijl een landverrader met de dood van enkele mensen op zijn geweten na een paar jaar gevangenisstraf vrij rond liep, werden communisten gezien als vijanden. Dit is onbegrijpelijk voor communistische verzetshelden die hun leven waagden voor de bevrijding van Nederland.

Door het schaken stond Berry Withuis iets verder af van de dagelijkse gang van zaken binnen de CPN. Hij is wel zijn leven lang overtuigd communist gebleven.

Zijn schaakcarrière vind ik iets te weinig belicht, maar dat is niet het hoofdonderwerpen van ‘Raadselvader’. Ook is de indeling hier en daar wat raar. Een sectie heet ‘Schaakjournalist 1960-1993’ maar gaat hier niet over. Zijn schaakactiviteiten zijn juist in de vorige sectie besproken. Zo staat er in de tweede helft van het boek een lang stuk over de jeugd van Berry en komt een passage over Fischer-Spasski uit de lucht vallen. Maar dit zijn slechts ordeningsfoutjes in een verder prachtig boek.