Vladimir Makanin - Underground of Een held van onze tijd

Vorig jaar overleed de underground-schrijver Vladimir Makanin. Hij werd geboren in een dorpje in de Oeral in 1937 en groeide op onder het communisme. In 1965 publiceerde hij zijn eerste novelle. ‘Underground of Een held van onze tijd’ uit 1998 is zijn meest bekende boek. Het verhaal draait om de underground-schrijver Petrovitsj. Hij woont in een troosteloos flatgebouw, waar hij op huizen past van bewoners die er tijdelijk niet wonen. Eigenlijk is hij een dakloze.

Underground is een bestaand woord in het Russisch. Het was de positie die Russische schrijvers en andere kunstenaars innamen ten opzichte van de door het regime erkende Sovjetschrijvers. De underground-schrijvers zijn veelal onbekend in het Westen. Zij behoren niet tot de groep dissidenten waartoe Solzjenitsyn behoort. Een uitzondering is Venedikt Jerofejev. Deze underground-schrijver werd wereldberoemd werd met zijn boek ‘Moskou op sterk water’.

Het dikke boek ‘Underground of Een held van onze tijd’ bestaat uit vijf delen waarin Petrovitsj vanuit de underground een positie heeft binnen de flat. Door enerzijds de maatschappelijke veranderingen die onder Gorbatsjov zijn ingezet en anderzijds door zijn eigen ontsporingen – hij pleegt twee moorden - wordt hij langzaam de flat uitgeknepen. Daarna gaat het steeds slechter met hem. Hij belandt in hetzelfde gesticht als waar zijn broer zit opgesloten. Door toeval weet hij te ontkomen aan permanente opsluiting of erger. Hij keert via wat omwegen terug in de flat, waar hij getolereerd wordt.

Onder de perestrojka veranderde het eigendomsrecht binnen de flat. De communale woningen konden eigendom worden van de bewoners. Een huisoppasser was bij dit proces een sta-in-de-weg. De flat staat natuurlijk symbool voor heel Rusland. In de oude situatie had ieder zijn eigen plek, vaak een klein hoekje. Daarnaast waren er gemeenschappelijke ruimtes en werd er veel gedeeld. Nu was het ieder voor zich. Petrovitsj kiest ervoor ondergronds te blijven. Hij wil niet eens een eigen huis. Hij heeft een afkeer van schrijvers die bovengronds zijn gegaan.

‘Underground of Een held van onze tijd’ staat bol van de verwijzingen naar andere Russische schrijvers. Alleen de titel verwijst al naar Dostojevski (de ondergrondse man) en Lermontov. Makanin begint zijn boek met een beroemd citaat van Lermontov. “Een held…is een portret, maar niet van één mens: dit portret is samengesteld uit de gebreken van onze hele generatie in hun volledige ontwikkeling.” Daarnaast refereert hij regelmatig naar Poesjkin, Tsjechov en Platonov.

Opmerkelijk is dat op de eerste pagina Heidegger wordt genoemd. Volgens Lidewijde Paris gebeurt zoiets zelden zomaar. De verteller zit op zijn gemak ‘Sein und Zeit’ te lezen als de deurbel gaat. Na lezing van Makanins boek besef je dat dit geen toeval is. In dit werk van Heidegger staat een aantal begrippen centraal die naadloos aansluiten op de situatie waarin de hoofdpersoon verkeert, zoals tijdelijkheid en geworpenheid. “De mens is geworpen in een bepaalde omgeving, maar is zichzelf vooruit in het ontwerpen van zijn eigen leven.” En de authentieke mens leeft zijn leven in het besef van een Sein-zum-Tode.

De wereld waarin Petrovitsj leeft is een onzekere. Ook het normbesef is verdwenen. De moord die Dostojevski zijn Raskolnikov laat plegen was een experiment. De moord van Petrovitsj is dat ook. Het verschil is dat de laatste er geen berouw over krijgt. Sterker nog, hij pleegt nog een moord. Hij bezwijkt nergens voor een biecht, hoewel het hem misschien zou opluchten. Maar wie zit hierop te wachten? Zelfs in het gekkenhuis krijgen zij hem niet tot een bekentenis, hoe verfijnd de martelmethodes ook zijn.

Naast deze morele en filosofische connotaties is ‘Underground of Een held van onze tijd’ gewoon een heel goed geschreven boek. De opbouw zit meesterlijk in elkaar. De dialogen zijn krachtig en de vele bizarre situaties waarin Petrovitsj terecht komt zijn uiterst humoristisch. De corrupte politie, de verschrikkingen in de psychiatrische inrichting, de chaos en armoede en eigengereidheid van veel bewoners van de flat zijn levensecht. Petrovitsj moet eens oppassen op een lege eenpersoonsflat omdat de bewoner bang was dat bij afwezigheid de buren de muren zouden doorbreken en de ruimte aan hun eigen flat zouden toevoegen.

Niet onvermeld mag blijven dat er enorm veel gezopen wordt in het boek. Bewondering dat Makanin elk bacchanaal weer bijzonder origineel weet te beschrijven. Aan een groep drinkebroers laat Petrovitsj een flatwoning zien als plek om een drankgelag te houden. “En nog een ding, het laatste: als er meiden komen, zorg dat ze niet uit het raam worden gegooid, het is hier de tweede verdieping. Al goed, Petrovitsj…. Zijn blik gleed echter kieskeurig over de ramen, zeg Petrovitsj, dat flatje dat je hebt uitgezocht is uit de kunst, het behang aan flarden en stoffig als de pest, maar die ramen zijn een misser! Daar hadden tralies voor moeten zitten, want je kunt nooit weten.”

Je kunt volop citeren en anekdotes navertellen uit dit boek. Er wordt flink gefilosofeerd in de flat, op zijn Russisch en vaak doelloos, maar “een waardevolle gedachte heeft geen einde.” Een vrouw die met een zeer zware kater schreeuwt om een ambulance. Petrovitsj laat haar toch liever liggen; dat is in haar eigen belang. Een ouwe sjacheraar noemt hij een levensrekker, maar vindt het jammer dat dat woord niet bestaat in het Russisch.

Het moment dat Petrovitsj wordt afgevoerd door ziekenbroeders bevindt hij zich in een zeer armoedige daklozenflat. Tijdens zijn aanval heeft hij waarschijnlijk iets geroepen over de moorden die hij heeft gepleegd. “De ziekenbroeders stelden mij echter gerust. Wie de hele avond tientallen Vietnamezen  door de kamer heeft gesmeten, die gooit er soms rare dingen uit – niet ik schreeuwde en brulde: het was een volkomen onbeschermde, naakte rand van mijn ‘ik’ die zo had geschreeuwd. Dat kan iedereen overkomen.”

Het mensbeeld dat uit de verhalen oprijst is niet bepaald positief. Petrovitsj verbaast zich over de zinloos voorthollende massa’s. Hij blijft ondergronds. Zelf wordt hij regelmatig toegesnauwd dat zijn leven niets waard is. De dokter in de kliniek waar hij vast zit stelt een diagnose. “U dacht ons een raadsel op te geven? Nou, we lachen ons telkens rot als we zien en horen hoe u krampachtig probeert uzelf te maskeren! U bent helemaal geen patiënt. U bent niemand. Vanuit het gezichtspunt van de psychiatrie bent u een vormeloze menselijke amoebepap, die ik nu en dan ga schudden en binnenstebuiten keren (u hebt mij gedwongen).”

Mooi is ook hoe Petrovitsj zijn vriendinnen beschrijft. Een ervan is monsterlijk groot en wit. Zij beweegt nauwelijks. Hij krijgt last van een syndroom. “Ik betrapte mezelf op de wens om haar heen te lopen (het museumsyndroom, volkomen misplaatst; alsof het een standbeeld was).”

‘Underground of Een held van onze tijd’ is een meesterlijk boek. Het is een krankzinnig verhaal met eindeloos veel mooie verhalen. Het is ook een serieus boek. Het laat zien hoe de Russische samenleving in de jaren negentig van de vorige eeuw veranderde. “Alles is tegenwoordig anders: een prachtige, maar troebele tijd!”