Julian Barnes – The noise of time

Hij wacht elke nacht bij de lift in zijn flat. Zijn koffer staat gereed. Af en toe stappen er mensen uit de lift die hem groeten of verbaasd aankijken. Soms stapt hij dan in, gaat naar boven om vervolgens weer af te dalen. “He was not unique in this. Others across the city did the same, wanting to spare those they loved the spectacle of their arrest.”

De man bij de lift is Sjostakovitsj. Julian Barnes vertelt in dit boek zijn strijd met het Sovjetregime en met zichzelf. De talentvolle Sjostakovitsj (1906-1975) kreeg al jong van het regime de ruimte zijn talent te ontplooien. In 1934 keerde het tij. Zijn opera ‘Lady Macbeth uit het district Mtsensk’ kreeg negatieve kritieken in de Pravda. Stalin zelf kon het werk niet waarderen. De muzikale wereld keerde zich tegen hem.

Hij was niet heldhaftig. “But is was not easy being a coward. Being a hero was much easier than being a coward. To be a hero, you only had to be brave for a moment - when you took out the gun, threw the bomb, pressed the detonator, did away with the tyrant, and away with yourself as well. But to be a coward was to embark on a career that lasted a lifetime. You couldn't ever relax. You had to anticipate the next occasion when you would have to make excuses for yourself, dither, cringe, reacquaint yourself with the taste of rubber boots and the state of your own fallen, abject character. Being a coward required pertinacity, persistence, a refusal to change - which made it, in a way, a kind of courage.”

‘The noise of time’ staat vol met dit soort beschouwingen. Julian Barnes beschrijft prachtig zijn levensverhaal en vooral zijn worsteling met het regime. Zijn wachten bij de lift is tevergeefs. Hij wordt niet gehaald, maar in 1937 heeft hij de eerste rechtstreeks confrontatie met de machthebbers. Barnes duidt dit simpel aan met Power. Natuurlijk had hij eerder te maken gehad met Power. Hij had gesproken met bureaucraten, kreeg adviezen die hij op diende te volgen en Power sprak tot hem via de kranten die hem sinds de uitvoering van zijn opera afvielen en vernederden. Nu had Power en naam: Zakrevsky. Hij werd geacht op een bepaald tijdstip te verschijnen in de the Big House.

Hem wordt uitgelegd dat er een complot tegen Stalin gaande is onder een groep musici. Hij bezocht de muziekavonden en wordt nu gevraagd met namen te komen. Over een paar dagen mag hij zijn verhaal komen doen. ”He was a dead man.” Ontsnappen is niet mogelijk. Alles wat hij zou aanraken zou vanaf nu besmet raken: zijn vrienden, zijn familie en zijn werk. Maar het wonderlijke gebeurt. Sjostakovitsj verschijnt op het juiste tijdstip maar de afspraak is afgelast. Vlak ervoor is Zakrevsky gearresteerd.

Daarna komt hij langzaam weer in de gratie bij Stalin en ook onder Chroesjov mag hij zijn vak blijven uitoefenen. Wel verlangt het regime iets van hem terug. Natuurlijk moet hij voldoen aan het plan. Muziek maken is net als kolen delven productie. En hij moet openlijk de communistische heilstaat verdedigen. Hij reist naar Amerika en houdt een aantal lezingen. De teksten worden hem aangereikt, maar hij leest ze niet vooraf. Zo valt hij openlijk de naar Amerika gevluchte Stravinsky af, terwijl hij zijn muziek enorm waardeert.

Barnes beschrijft heel knap het verdriet dat dit hem doet. Het is een langzame val waar hij steeds verder ingetrokken wordt. Er is geen ontkomen aan. Het partijlidmaatschap wordt hem aangeboden. Hij wil het niet, wendt zich voor te ziek te zijn, maar weigeren kan niet. Hij voelt dat hij iedereen verraden heeft. “It had got to the point where he despised being the person he was, on an almost daily basis. He should have died years ago.”

De tragiek van het leven van Sjostakovitsj staat voor het leven van vele Sovjet-burgers en mensen die leven in vergelijkbare totalitaire regimes. Barnes weet de dilemma’s uiterst precies en invoelend te beschrijven. Waar gaat zelfbescherming over in verraad? Wat is lafheid en wat is heldendom?

Daarnaast staat ‘The noise of time’ vol met gedachten over Rusland, over muziek en over kunst. Dit boek is dus – net als de meeste andere boeken van Julian Barnes – een absolute aanrader. Tot besluit twee citaten:

"To be a Russian was to be pessimistic; to be Soviet was to be optimistic. That was why the words Soviet Russia were a contradiction in terms."

“Art belongs to everybody and nobody. Art belongs to all time and no time. Art belongs to those who create it and those who savour it. Art no more belongs to the People and the Party than it once belonged to the aristocracy and the patron. Art is the whisper of history, heard above the noise of time. Art does not exist for art’s sake: it exists for people’s sake.”