Marieke Lucas Rijneveld – Fantoommerrie

De gedichten van Marieke Lucas Rijneveld lees je bij voorkeur tweemaal achtereen: de eerste maal om de woorden tot je door te laten dringen, de tweede maal om het ritme van haar zinnen te volgen. En dan heb ik het nog niet over de beelden die de woorden en zinnen oproepen. Een derde maal lezen is aan te raden. Daarmee zijn de gedichten in ‘Fantoommerrie’ niet moeilijk. Ze zijn gevuld.

Na ‘Kalfsvlies’ is dit Rijnevelds tweede bundel. De nieuwe gedichten sluiten aan bij haar eerdere, maar de toon is iets verlegd. Qua vormgeving, omvang van de gedichten en ritme zijn de werken vergelijkbaar. ‘Kalfvlies’ concentreerde zich sterk rond het thema de dood. De sfeer in ‘Fantoommerrie’ is lichter. Maar onverbiddelijk bevind je je in de wereld van Rijneveld. Deze wereld is zowel kinderlijk naïef en afgesloten, als macaber en wereldwijs, soms zelfs het aardse bestaan overstijgend.

Het kinderlijke zit in knuffelbeesten, de Rubiks Kubus en boterhammen met jam. De geborgenheid beeldt zij uit met het gezin aan de keukentafel en een vaderfiguur die veiligheid moet uitstralen. Hij vult het houthok bij en “wikkelt ons rond tienen in onze glow-in-the-dark-lakens als wankele kalveren”. De aanwezigheid van vader is ook bedreigend. Hij spreekt over God en zonde. Hij staat buiten haar eigen wereld, waarin zij vaak in de wij-vorm schrijft.

“We knijpen in elkaars neusschotje en onderzoeken de oorzaken van het

krijgen van een loopneus, niet je hoofd in je nek maar op je borst maakt

dat je breekbaar overkomt. We weten nog hoe we samen in bad zaten

en barbies lieten verdrinken, zelfs na tien minuten bleven ze nog

glimlachen en wij maar hopen dat we angst zouden zien op de bodem “

Die wereld is er een van spelen met leeftijdgenoten: broertjes, zusjes, vriendjes. Zij gaan op ontdekkingsreis en fantaseren erop los. Dit wordt prachtig verbeeldt in ‘De schoolmelkdrinkers’, waarin een melkdrinkwedstrijd wordt beschreven. “Als alcoholisten drinken we daarna op alle leugens, op het verlies, ‘melk voor elk / maar niemand die ons ziet!’ roepen we in koor en ballen onze vuisten uit protest,” Buiten wordt er gehooid, terwijl zij naakt indiaantje spelen en stiekem de Playboy lezen, “onze lichamen melktanks”.

In het gedicht met de wonderlijke en wat beangstigende titel ‘De clown in wie we opgroeiden’ treedt de onzekerheid van volwassen worden in. “We zijn bang nu de clown in wie we opgroeiden / bij de oksels is gaan knellen, de vrolijkheid uitgelachen nu er / koortsachtig aan het poppenhuis geknutseld wordt. Wat niet
/ meer te lijmen is stoppen we in een schoenendoos totdat we de / schoenendoos weer nodig hebben voor schoenen of andere niet / lijmbare dingen: zelfs scherven verliezen op den duur hun breek- / baarheid.”

De wereld van Rijneveld kan ook heel concreet zijn: “En hoe die nacht het water kwam, wij frisgewassen voor de radio in / de achterkamer, het huis leek ineens van bordkarton gemaakt, alsof “. Deze eerste zinnen van het gedicht ‘Angsthazen wegen zwaarder’ roepen een nostalgisch beeld op, ‘frisgewassen voor de radio’, maar de dreiging is tastbaar. De dode koeien worden later vergeleken met ‘opgeblazen ballonen’, maar daarmee houden de vergelijkingen op en wordt de watersnoodramp vrij letterlijk beschreven.

Niet alle gedichten hebben de jeugdige blik. ‘Fantoommerrie bevat een grote diversiteit. Mooi is de openingszin van ‘Een kwartet van eenzaamheid’: “Hersenvlies is als krimpfolie waar met een vork luchtgaatjes in geprikt”. In het gedicht koppelt zij subtiel iemands dood, waarschijnlijk zelfmoord, aan het bakken van een cake en het spelen van een kwartetspel. Er is geen regelrecht verband, maar de diverse beelden vallen over elkaar heen. Je krijgt er als lezer niet volledig greep op, maar je blijft de zinnen overlezen.

De bundel bevat enkele gedichten voor overleden dichters, zoals voor Wim Brands en Joost Zwagerman. Het gedicht bij de dood van F. Starik is lief en ontroerend. “De laatste twee zinnen luiden: “over dat vriendschap altijd van twee kanten moet komen, en nu sta ik hier en ben / jij daar, je slakken dragen vandaag speciaal voor jou hun bruine maatpakken.”

In ‘Fantoommerrie’ wemelt het van de dieren: fazanten, vlinders, koeien, schapen, woelmuizen en lintwormen. De dieren worden door haar meestal letterlijk opgevoerd, maar de fantoommerrie uit het titelgedicht is een rake verbeelding ‘Wanneer ze ontwaakt ligt ze op haar / buik op haar matras als een kleed dat ooit een paard is geweest.”

Rijneveld vergelijkt mensen met dieren en weet dan zowel die mens als dat dier goed neer te zetten, zoals in ‘De schemering van het geweten’: ”Wij zijn naaktslakken zegt het meisje, overal waar we komen laten
/ we een spoor achter, niet om de weg terug te vinden maar om onszelf / niet kwijt te raken, hebben ooit ons huis verloren toen we te snel
/ wilden oversteken, tonen elkaar de kalkbulten op onze ruggen “

De bundel ‘Fantoommerrie’ is zeer rijk. Hierboven heb ik een aantal onderwerpen benoemd; er is veel meer. Bij herlezing worden de gedichten alleen maar beter. Ik heb mijzelf erin ondergedompeld en ben prettig verdwaald in de wereld van Marieke Lucas Rijneveld.