Jeroen Brouwers – Het Hout

Het Hout is de langverwachte roman van Brouwers over misbruik in de rooms-katholieke kerk. Het boek zou gebaseerd zijn op eigen ervaringen in een jongenspensionaat. In andere boeken heeft Brouwers verwezen naar deze periode in zijn leven en er omzichtig over geschreven.

Het Hout is een ander soort boek geworden. De hoofdpersoon Bonaventura heeft niets van Brouwers’ personages in andere boeken en staat veraf van zijn eigen leven. De tijd waarin het verhaal zich afspeelt is de jaren vijftig van de vorige eeuw. De plek is een klooster annex jongenspensionaat nabij de Duitse grens.

Net als in veel boeken van Brouwers speelt bijna alles zich af in een kleine ruimte. Dit keer is het een klooster; in andere boeken is het een boot of zelfs een lift. Het geeft dezelfde claustrofobisch sfeer: gevangen zitten, willen ontsnappen, maar niet kunnen ontsnappen.

In Het Hout grijpen twee verhalen ineen. Het eerste verhaal gaat over de wreedheden in het klooster: lijfstraffen, opsluiting en ontucht. Bonaventura staat er bij en kijkt ernaar. Hij is binnengekomen als leraar Duits, maar langzaamaan opgeslokt door het klooster. Hij verliest meer en meer zijn identiteit.

Wanneer Mansuetus arriveert en de leiding overneemt, wordt het regime opgeschroefd en neemt de censuur toe. Kinderen worden vernederd: een brief van moeder wordt voorgelezen en bespot, hete soep gaat over een ander kind heen en het nieuwe hoofd betast, verdooft en misbruikt waar hij zin in heeft. Door met goddelijke straffen te dreigen houdt men de kinderen angstig stil.

Het tweede verhaal is een liefdesgeschiedenis. Bonaventura komt buiten het klooster in contact met Patricia. Zij houdt van hem en wil hem verlossen. Wat Bonaventura bindt aan het klooster spreekt hij niet duidelijk uit. Het lijkt alsof hij van zijn onderdrukker is gaan houden. En hij wil de kinderen niet in de steek laten. Bonaventura verkeert kortom in hevige tweestrijd. Pas op de laatste pagina’s neemt hij een besluit.

De liefdesgeschiedenis vind ik beter uit de verf gekomen dan het kampverhaal. Merkwaardig is dat Brouwers steeds verwijst naar historische gebeurtenissen uit de jaren vijftig: de watersnoodramp, het communisme, maar hij noemt ook schrijvers, striphelden en filmsterren.

Los van de vraag hoe deze tijdsverschijnselen in een gesloten gemeenschap als een klooster konden binnendringen komt het nogal geforceerd over. Brouwers vertelt in feite een tijdloos kampverhaal, weliswaar doordrenkt met verwijzingen naar het Nazisme, maar het kan zich overal afspelen. Het heeft iets mythisch en universeels.

De mogelijke reden dat hij het in de jaren vijftig laat afspelen is dat hij in die tijd zelf in een jeugdpensionaat zat. Brouwers heeft er, denk ik, bewust geen autobiografisch verhaal van gemaakt. Misschien waren zijn eigen herinneringen te pijnlijk. Of wilde hij het verhaal naar een hoger abstractieniveau brengen om juist het universele van het misbruik aan te tonen. In ieder geval krijgt de rooms-katholieke kerk er flink van langs in Het Hout.

“Dat moet de eerwaarde Glaudemans zijn, herder van de dorpsparochie. Goed doorvoed middelbaar gluiphoofd waarin een slappe wat scheefgetrokken mond is getekend. Ook hij moet worden aangeklaagd. Jeugdmisbruik door de geestelijkheid moet al eeuwen aan de gang zijn en zal in stilte doorgaan, iedereen weet het maar houdt de lippen dicht want vreest de Gestapomacht van de kerk. Van de onaantastbare onheilige dogmapaus, driehoog met goud bekroond op zijn sedia gestatoria boven het bange plebs verheven, tot onbeduidende kostschoolbroeder of-zuster.”

Al met al is Het Hout als aanklacht tegen misbruik binnen de rooms-katholiek kerk geslaagd, maar het misbruik ligt er wel duimendik bovenop. De slechteriken zien er afzichtelijk uit en doen uitsluitend hele slechte dingen. Er zit weinig nuance in.

Ik las het boek niet achter elkaar uit, zoals ik wel bij andere boeken van Brouwers heb gedaan. De humor ontbrak geheel, begrijpelijk bij zo’n onderwerp. Alles wordt door Brouwers gitzwart neergezet. Pas toen de liefdesgeschiedenis op de voorgrond trad kwam er enige lucht binnen en kreeg het boek meer vaart. De tweede helft van het boek kwam ik aanmerkelijk sneller door.