A.F.Th. van der Heijden – De ochtendgave

Liefhebbers van het werk van A.F.Th. van der Heijden waren in afwachting van de roman 'Kwaadschiks', deel 6 van de Tandeloze tijd. Maar plotseling kwam de schrijver met deze historische roman. Het schrijven van de ‘De Ochtendgave’ was een jaren terug verleende opdracht van de gemeente Nijmegen. Van der Heijden koos als onderwerp de Vrede van Nijmegen in 1678. Hoofdpersoon is Caspar Sonmans, secretaris van de ambassade der Staten-Generaal.

De roman speelt zich af op drie verschillende momenten: ten tijde van het tekenen van de vrede in 1678, zes jaar eerder wanneer Caspar trouwt op de dag voordat Franse troepen Nijmegen binnentrekken en in het jaar 1705, wanneer er een opstand is neergeslagen en Caspar terugkijkt op de eerdere gebeurtenissen. Het verhaal draait om de verdwijning van Sara, de vrouw van Caspar. Gelijktijdig met de komst van de Fransen verdwijnt zij spoorloos. Zij blijkt later in het Franse kamp te zitten en speelt in het geheim een rol bij de vredesonderhandelingen, waar Caspar in zijn functie ook bij betrokken is.

‘De ochtendgave’ is Van der Heijdens eerste historische roman. Het is daarin afwijkend van zijn andere boeken, maar de structuur en de spanningsopbouw van het boek zijn vergelijkbaar met eerder werk van hem. Hij heeft ervoor gewaakt om te nadrukkelijk historische details erin te verwerken. Ik hoorde vervolgens als kritiek dat het boek niet historisch genoeg is. Ik vind die kritiek ongegrond.

Om een personage in een roman te introduceren kan een auteur op de eerste pagina alle kenmerken van die persoon opnoemen. Een andere manier is dat de lezer beetje bij beetje iets van een personage te weten komt. A.F.Th. van der Heijden doet dit heel subtiel. Na de eerste paar pagina’s denk je, wie is die figuur Caspar Sonmans, daar aanwezig bij een onthoofding. Maar voor je het weet heb je genoeg informatie om een beeld van hem te vormen. Van der Heijen geeft de lezer telkens net genoeg om de spanning erin te houden.

Het hoofd wordt afgehakt en er wordt terloops vermeld dat Caspar als student in de snijkamer heeft gewerkt. Het zien van de dode lichamen van de samenzweerders leidt tot een mijmering dat Caspars zoon arts is. En de hele executie wordt gekoppeld aan de politieke situatie en de rol die hij als secretaris daarin speelt.

Een eigenschap van een personages of zijn voorgeschiedenis verbindt de auteur met een gebeurtenis die hij beschrijft. Hij doet dat goed. Dezelfde methode gebruikt hij om historische details de roman binnen te loodsen: niet opdringerig, maar in een logische context van het verhaal of binnen de gedachten van een persoon.

Voorbeelden hiervan zijn de geur van het verse leer van het notulenboek waarin Caspar een verslag optekent en het soort pennen dat ter ondertekening werd gebruikt. Ganzenveren staan ongesneden in een mand, een pennenmesje ligt ernaast. Bij het ondertekenen van het vredesverdrag dienen handelingen symmetrisch en gelijktijdig te gebeuren.

Leuk is ook een verhaal over het gebleekte hoofdhaar van de teruggevonden Sara. Deze kleur werd verkregen door het te wassen met de urine van iemand die heel veel witbier had gedronken. Een dienstmeid was met deze taak belast en klaagde erover dat zij zo dik werd van het bierdrinken. Caspar vindt zijn vrouw dus terug, waarna het verhaal dramatische wendingen krijgt. Mooi weet Van der Heijden de historische achtergrond te combineren met de spannende plot.

Het verhaal is doortrokken van een oorlogssfeer, wat goeie uitspraken oplevert: “Vredes zijn adempauzes tussen twee oorlogen in.” En: “de beste manier om gezond te blijven is nog altijd: het voorkomen van krijgsgeweld." De vijand komt er niet best vanaf: “Die Fransen kunnen zichzelf nooit anders zien dan als acteurs in het theater van de geschiedenis.”

Het boek is minder uitgesponnen dan de grote romans van A.F.Th. van der Heijden maar ‘De ochtendgave’ is een uitstekend ‘tussendoortje’. Een Ochtendgave is overigens een cadeautje dat de bruidegom schenkt aan zijn bruid de ochtend na de huwelijksnacht. Zij mag het geschenk niet openmaken.