Schuilplaats voor andere tijden gaat over het verleden, het geheugen en nostalgie, maar het is ook een actueel boek. Georgi Gospodinov is een bekende Bulgaarse schrijver. Met dit boek won hij in 2023 de International Booker Prize. Het is in vijfentwintig talen vertaald en de Nederlandse vertaling is van Hellen Kooijman. Op de eerste pagina val je in een verhaal over het begin van de tijd. De Ierse bisschop Ussher had uitgerekend dat de aarde was geschapen op 4004 voor Christus, op 22 oktober om zes uur in de middag. Daarna schiet de verteller naar het jaar 1910 en naar 1 september 1939, toen er een einde kwam aan de menselijke tijd. Hij introduceert vervolgens de hoofdpersoon van deze roman, Gaustin, die als psychiater een kliniek voor het verleden oprichtte. Hij is een ongrijpbare figuur. De verteller ziet hem soms jaren niet, gaat dan weer intensief met hem om. Hij ergert zich aan hem en merkt dan op dat hij hem zo kan laten verdwijnen omdat hij hem zelf verzonnen heeft.
Het verhaal in deze roman is niet eenvoudig na te vertellen. Een deel gaat over Gaustin, die in een andere tijd leeft en nauwgezet een tijdperk precies nabouwt. Hij rookt sigaretten uit de tijd van het communisme, kleedt zich in dezelfde stijl en omringt zich door meubels uit die tijd. De verteller vraagt zich af of het een spel is of dat hij werkelijk meent in een andere tijd te leven. Later heeft hij een praktijk waarin hij merkt dat mensen met dementie opleven als zij in een omgeving worden gebracht die hen aan hun jeugd doet terugdenken. Zo bouwt hij in een kliniek kamers na uit de jaren vijftig, zestig en zeventig. De mensen (patiënten) komen er eerst tijdelijk, maar na een uitbreiding kunnen ze er ook permanent wonen. Er komen bijzondere types voorbij, zoals een meneer N. die jarenlang door de geheime dienst is afgeluisterd. Hij heeft geen vrienden of familie meer uit die tijd. De agent die zijn dossier beheerde en hem volgde kende hem goed. Hij komt iedere week langs om hem zijn leven te vertellen.
Bij dit soort verhalen komt Gospodinov met allerlei beschouwingen over bijvoorbeeld ons geheugen, het nieuws en hoe goed we ons verleden kennen. Het nieuws van vijftig jaar geleden baart ons geen zorgen meer. Het is geschiedenis geworden: “Uitzonderlijk nieuws heeft zijn uitzonderlijkheid verloren. Ineens worden reclames het echte nieuws uit die tijd.”
De kliniek is zeer succesvol. Er blijken steeds meer mensen met dementie bij te komen: “Er komen nieuwe vergeters bij. Het verleden groeit als onkruid.” Gaustin krijgt ideeën om hele wijken na te bouwen uit verschillende decennia. Zo komt er een Alzheimerdorp in jaren zeventig stijl. Iedere dag verschijnt er een kopie van een krant uit dat decennium. De bewoners weten niet beter of het is de jaren zeventig. Bizar is het verhaal van de Wegloper. Men verwacht dat hij buiten het dorp een shock zal oplopen, maar dat valt bij terugkomst mee. Hij beweert dat ze erbuiten een absurd dure sciencefictionfilm aan het opnemen zijn of ze proberen uit hoe het over vijftig jaar is. Hij concludeert dat het zo nep is dat niemand erin zal geloven.
De beweging om terug te gaan in de tijd wordt groter en groter. Men heeft genoeg van het heden. Hele landen willen terug en er wordt besloten dat ieder Europees land mag beslissen naar welke decennium. De aangekondigde referenda leiden tot grote demonstraties en een enorme groei in de business van re-enactment, van de handelaars van het verleden. Het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog wordt nagespeeld, waarbij toch echte doden vallen. Gospodinov neemt nogal wat ruimte om de keuzes per land te beschrijven. Dit deel vond ik te lang duren. Hij zoomt specifiek in op Bulgarije waar de communisten tegenover de nationalisten staan, die ieder hun eigen kleding, vlaggen en gebruiken hebben. Leuk is dat hij naar bekende politici verwijst en een hele eigen draai geeft aan de geschiedenis. Er komen in het hele boek nogal wat historische gebeurtenissen voorbij en hij verwijst ook voortdurend naar allerlei schrijvers als Kafka, Woolf, Borges, Tolstoj, W.H.Auden, Susan Sontag en anderen.
Het boek is geen chronologische vertelling. De verteller geeft aan dat hij niet van eindes houdt. Een verhaal kan middenin beginnen en kan ook achterstevoren verteld worden. Het is hier en daar wat lastig de logica van het verhaal te begrijpen, maar dat hoeft ook niet. Af en toe stapt de verteller uit het verhaal. Hij doorbreekt wat in de theaterwereld de vierde wand wordt genoemd en spreekt de lezer direct aan en probeert hem in vertwijfeling te brengen. Mooi zijn verder de vele bespiegelingen over bijvoorbeeld de toestand van Europa: “De wereld keerde terug naar de oorspronkelijke staat van chaos”, waarvan hij even later zegt dat deze oorsprong in de toekomst ligt. Hij geeft tot slot prachtige omschrijvingen van wat er gebeurt na de referenda in Europa en noemt het de vloedgolf van het verleden of de openluchtkliniek van het verleden. Schuilplaats voor andere tijden is een bijzonder boek, met een bijzondere vormgeving: het bevat hier en daar tekeningen en er lopen mensjes over sommige pagina’s.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten