Bertram Koeleman – Het wikkelhart

Twee dagen na het uitlezen van Het wikkelhart weet ik nog niet goed wat ik van het boek vind. Of beter gezegd, wat ik vind van de hoofdpersoon Dominic, afgekort Dom. Het verhaal wordt verteld vanuit zijn gezichtspunt. Of hij hiermee de werkelijkheid weergeeft weet je niet. Als lezer ben je voortdurend in onzekerheid over de betrouwbaarheid van wat hij meemaakt. Dit brengt een onrust teweeg en maakt hem meteen hoogst interessant.

Maar hoe het verhaal te verklaren? Mocht je daar behoefte aan hebben. Eerst een oppervlakkige samenvatting. Dom en Nick zijn studievrienden. Dom is van nature schrijver, Nick is een populaire jongen. Zij gaan op vakantie naar Frankrijk. Op zoek naar amusement komen zij terecht op een afgelegen boerderij, waar zij een merkwaardige ontmoeting hebben met een jong meisje. Omdat Het wikkelhart ook een spannend boek is wil ik verder zo weinig mogelijk over de plot vertellen.

Het verhaal verspringt naar twintig jaar later. Nick Tuin is inmiddels een beroemde schrijver. Dom heeft wel getracht schrijver te worden, maar tot zijn frustratie heeft hij na zijn studietijd niets meer op papier gekregen. Zijn jaloezie en zelfhaat nemen schrikbarende vormen aan wanneer Nick een roman lanceert waarin de gebeurtenis tijdens hun vakantie in Frankrijk het uitgangspunt is.

Op dat moment zat ik als lezer al geheel in het hoofd van Dom. Het irritante daarvan is dat hij telkens iets doet waarvan je denkt: ‘doe dat nu niet’. Hij neemt keer op keer de verkeerde beslissing, maar het lijkt ook alsof hij door hogerhand wordt geleid. Bovendien is het verschil tussen zijn fantasie, zijn vervormde waarneming en wat er ‘echt gebeurt’ diffuus. De titel van de roman die Nick heeft geschreven heet Het wikkelhart. Dit maakt het verhaal complexer, in de zin dat bepaalde gebeurtenissen die Dom meemaakt, ook gebeurd kunnen zijn in deze roman.

Zoals ik het nu voorstel lijkt Het wikkelhart een zwaar boek. Dat is het niet. Het leest als een trein. Het verhaal heeft halverwege iets weg van een thriller. Alleen geeft het boek geen uitsluitsel. Aan het eind van het verhaal is niet duidelijk wie wat gedaan heeft en wat er werkelijk gebeurd is. Dit maakt het verhaal boeiend, maar het frustreert de lezer ook.

Heel mooi is hoe Koeleman het gegeven van de onbetrouwbare verteller volledig doorvoert. Sommige dingen die Dom weet of denkt te weten vertelt hij als waarheid. Maar hij twijfelt evenzeer aan wat hij zelf meemaakt. Hij controleert dan of hij het werkelijk goed gezien heeft. Andere zaken begrijp je pas later omdat Dom dit als vanzelfsprekend veronderstelt en het niet nodig vindt de lezer iets uit te leggen.

Zijn twijfel wordt in de loop van het boek steeds sterker en gaat gelijk op aan zijn toenemende betrekkingswanen en paranoïde gedachten. Hij denkt steeds vaker dat Nick gebeurtenissen voor hem in scene heeft gezet en hem wil testen. Aan de reacties van de vrouw van Dom en van Nick begrijp je dat Dom ver heen is. Hij zelf ziet dit niet zo helder.

Door het verhaal heen strooit Koeleman met allerlei beschouwingen: over het schrijverschap, over fictie en werkelijkheid en over de vrije wil en het noodlot. “Zijn boek was fictie. Wat hij ook verder maar aan theorieën had gebrouwen, dat was waar het op neerkwam. Zodra het woordje ‘roman’ op het omslag stond, zou de werkelijkheid achter het boek niet meer relevant moeten zijn. Maar dat gebeurde niet, integendeel: het was juist de werkelijkheid die werd benadrukt, groter gemaakt dan het boek zelf, alsof het verzinsel alleen dan waardevol was als het bewijsbaar echt was.”

De gelaagdheid van een boek in een boek en daarbij de fantasie van Dom geven alle aanleiding tot dit soort gedachten. Zij versterken het verhaal. Wat ik jammer vind is dat het hele boek in de verleden tijd is geschreven. Sommige passages, zoals het citaat hierboven, winnen aan kracht als zij in de tegenwoordige tijd zouden staan. Vooral bij de minutieus beschreven ontmoetingen zou dit aan directheid winnen. Bovendien vinden er prachtige bizarre wendingen plaats, waar ook de hoofdpersoon door verrast wordt. De verleden tijd past hier niet zo bij.

De samenhang die Dom veronderstelt in wat hem overkomt brengt Koeleman subtiel over op de lezer. Dom praat bijvoorbeeld aan het begin van het boek met een zwerver die hem een verhaal vertelt over de tijd dat hij als arts in de jungle werkte. Een schakelaar in een gewonde vrouw vormt de ontknoping in dit vreemde verhaal. Met de schakelaar werd het licht, of de maan, aan en uit gezet. Later keert een schakelaar op allerlei manieren terug en wordt het een cruciaal element in de wanen van Dom.

Over die samenhangen zegt Dom: “Iedere dag is geordend. Alles hangt met alles samen. Wat wij toeval noemen is alleen maar het resultaat van een soort onzichtbaar kansspel. Er zijn zoveel mogelijkheden dat dit of dat gebeurt. Realiteit is de uitkomst van dat constante kop of munt gooien.” Hij vervolgt zijn gedachtegang ermee dat er weinig onverwachte dingen op een dag gebeuren en dat wij afwijkingen van de norm in ons levensbeeld inpassen. Dit is precies wat Dom zelf doet. Hij vraagt zich wel af wie de dag ordent. Is het niet andersom: “is het de dag die jou ordent?”

Zo voelt Dom zich steeds meer een toeschouwer van zijn eigen leven. Of is het van zijn eigen roman, die hij zelf nooit geschreven heeft? Dit soort onzekerheden maakt ‘Het wikkelhart’ een uitstekend boek om over door te praten, bijvoorbeeld in een boekenclub. Waar ligt het onderscheid tussen zijn wanen en de werkelijkheid. En welke werkelijkheid, van deze roman of van de roman in de roman? Je kunt zelfs Dom zien als een afsplitsing van Nick, zijn tweede ik. Of is Nick de werkelijke Dom en is de toeschouwer die dit verhaal meemaakt zijn oude ik.

Het wikkelhart is Koelemans tweede roman. Qua stijl en thematiek is het boek vergelijkbaar met zijn eerste roman De huisvriend. Maar Het wikkelhart zit complexer in elkaar en heeft naast de vreemde elementen ook een paar lugubere scènes. Al met al heeft Bertram Koeleman weer een uitstekend boek geschreven, waar hij hopelijk het grote publiek mee weet te bereiken. Dat het karakter van Dom dagen nadat je het boek hebt gelezen aan je blijft knagen is een teken van groot schrijftalent.