Charlotte Mutsaers – Harnas van hansaplast

‘Harnas van hansaplast’, wat een schitterende titel! Het boek gaf bij het uitkomen een hoop heisa. In de roman vertelt Mutsaers het verhaal van haar broer Barend. In 2001 werd hij dood in huis aangetroffen. Hij was een kluizenaar. Zijn huis - ook het ouderlijk huis van Charlotte en haar zus A. – lag vol met antiek, stripboeken, ongewassen kleding en pornotijdschriften. Over dit laatste had Mutsaers zich tijdens een interview nogal warrig uitgelaten. Zat er wel of geen kinderporno bij? De discussie liep hoog op. In hoeverre werden feit en fictie met elkaar vermengd?

Na twee maanden is het rumoer verstomd. Wat blijft is het boek, een roman, die prachtig is vormgegeven. Van pleisters maakte haar broer dit poppetje. Charlotte vond het bij het leeghalen van het grote huis. Eronder had Barend ‘IK’ geschreven. Het is een van de aangrijpende passages uit dit boek. De hoofdstukken verwijzen naar de kamers, die zij en haar zus binnen twee maanden moeten ontruimen: WC, Gang, kinderkamer, Boudoir.

Zij beschrijft wat zij per kamer aantrof, maar ook roept het huis herinneringen op aan haar eigen jeugd en aan haar ouders. Barend was jonger dan Charlotte. Als elfjarige bracht zij haar broertje elke dag naar de kleuterschool. Hij wilde nooit het gebouw in, wierp zich iedere dag krijsend op de grond en moest dan naar binnen gesleurd worden. Charlotte begrijpt zijn afkeer van het plichtsmatige groepsverband.

Barend was intelligent en fanatiek. Alles in het leven moest ad fundum. Hij verzamelde maniakaal stripalbums, maar stopte daar plotseling mee. Zijn fanatisme was altijd een wankel evenwicht. De meeste kamers zaten onder een dikke laag stof, niet uit verwaarlozing, maar hij zag geen noodzaak in om daar schoon te maken. Eén kamer, zijn kantoor, was wel schoon en volledig op orde. Bij hem moest alles tot op de bodem. “Waarschijnlijk had Barend ook graag in een opgeruimd en brandschoon huis geleefd, wie niet. Maar dan zou zijn hele leven uit schoonmaken hebben bestaan omdat ook dat weer ad fundum had moeten gebeuren. En dan was hij evengoed uit de bocht gevlogen.”

De alles of niets-mentaliteit gold ook voor het aangaan van vriendschappen. Eén incident kon een vriendschap verbreken. Charlotte spreekt af met een jeugdvriend van Barend, die haar een verhaal vertelt. In de trein haalde Barend ooit een practical joke uit met een noodrem op de wc. De vriend vroeg hem naderhand wat de lol was de trein te laten stoppen als er geen nood was. Barend ontplofte. “Hoe weet je dat er geen nood is? Hoe weet je dat zo precies? Waar haal je dat vandaan? Nood is de status-quo. Altijd en voor iedereen. Dat er lieden bestaan die dat niet beseffen doet daar niks aan af. Integendeel: voor deze zielenpoten had ik die installatie juist gemaakt. Dus ook voor jou.” De vriendschap was ten einde.

De zus van Charlotte kwam niet meer bij Barend. Zij legde ooit tijdens de afwas een keukenmes bij de lepels. Barend werd razend. “Die lepels lagen rustig tegen elkaar en nu heb  jij er ineens een mes tussen gewrongen. Denk je dat ze dat prettig vinden?” De hele orde  was verstoord. A. had sindsdien alleen telefonisch contact met haar broer. Charlotte overkwam iets soortgelijks.

Maar Barend was niet altijd boos. Hij kon heel aandachtig zijn, prachtig vertellen en had talent voor schrijven. Dit ontdekt Charlotte wanneer zij teksten van hem vindt in het huis. Het zijn krabbels, die allemaal een vraag in zich hebben, zoals: ‘Dagelijks masturberen een compulsie?’ Of: ‘Horloge kopen om op tijd bij de tandarts te zijn?’ Mutsaers somt er een heleboel achter elkaar op.

Barend had een zeer slecht gebit. Naar de tandarts ging hij niet. Wel verslond hij boeken over tandbederf. Zo las hij fanatiek over alles waar hij interesse in had. Zijn boeken stonden vol onderstrepingen en uitroeptekens. Hij schreef meer. Alle maaltijden die hij at werden genoteerd, stapels briefjes.

Het afwijkende gedrag van Barend vergelijkt Mutsaers met haar eigen gedrag. Ook zij heeft moeite zich te handhaven in groepen. Zij gedraagt zich vaak onmaatschappelijk. Hun ouders waren net zo. Vader en moeder deden het er niet om, maar zij pasten gewoon nergens in. Een van de vele voorbeelden: Charlotte is bang in het donker en wordt panisch wanneer er een lamp kapot is en er niet onmiddellijk een nieuwe lamp wordt ingedraaid. Zij was dan ook verrukt toen zij de enorme hoeveelheid gloeilampen vond in het huis.

Naast deze komische eigenaardigheden, is ‘Harnas van hansaplast’ een diep tragisch boek. Charlotte schrijft liefdevol over haar broer, maar beseft ergens dat zij hem na zijn vierde jaar nooit meer heeft zien genieten. Hij stierf volkomen alleen. Net als haar vader en haar moeder is hij in zijn eentje gestorven. Alle drie hun eindes waren verschrikkelijk.

In het begin van ‘Harnas van hansaplast’ vertelt Mutsaers dat zij vroeger thuis, hoewel er vele serviezen in huis waren, altijd van hetzelfde bord aten. Het waren borden met fabels van La Fontaine. Zij at van ‘De raaf en de vos’. De levensles op het bord van Barend gaat over het recht van de sterksten: ‘De wolf en het lam’. De wolf beschuldigt het lam ergens van. Het lam heeft niets verkeerds gedaan. De fabel eindigt met de woorden van de wolf. “Dan is het een van de jouwen, jullie met jullie herders en jullie honden, die mij nooit sparen. Dus ik moet mij wreken.” Hij peuzelt het lam op, zonder enige vorm van proces.