Andrzej Zaniewski – Rat

Andrzej Zaniewski is vooral bekend van één boek: Rat (Szczur) uit 1993. Een jaar na uitgave werd het in het Nederlands vertaald door Gerard Rasch. Het verhaal beschrijft in 160 pagina’s het leven van een rat, vanuit het perspectief van de rat.

Omdat Zaniewski het hele boek dit perspectief aanhoudt word je vanzelf meegezogen in een claustrofobisch wereld die uitsluitend draait om overleven. Je volgt de rat vanaf zijn geboorte tot aan zijn dood. Voortdurend is er bedreiging en angst.

“Heel de wereld, mijn prachtige wereld, wordt verteerd door de onophoudelijke drang om voedsel te vinden, te eten, verslinden, verscheuren, doden, bijten, overvallen, de zwakkere, de kleine te vernietigen, ieder die zich niet kan verdedigen, anders is, vreemd, een ondraaglijke lucht verspreidt.”

Hij groeit op in een hoekje in de kelder van een bakkerij. Zijn broertjes en zusjes sterven een voor een: ze vertrappen elkaar, ze laten zich buiten het nest opvreten door een vijand of een binnengedrongen mannetje bijt hen dood. Zijn eigen vader negeert hem, alleen de moeder is zorgzaam tot een bepaalde leeftijd. Dan schopt ze hem het nest uit.

Vader ziet hem dan als een bedreiging. Kennelijk is het normaal in de rattenwereld om met je moeder te paren, als je de kans krijgt. Later bijt hij zijn vader dood in een gevecht. Waar heb ik dit verhaal eerder gelezen?

Zaniewski’s rattenwereld staat symbool voor de mensenwereld. Het is wel een totaal zwart mensbeeld dat hij de lezer voorzet. Vanuit de rat is de mens de ergste vijand, voortdurend bezig om jou te verdelgen. Tegelijkertijd biedt de omgeving van de mens makkelijk voedsel.

Een paar keer wordt de rat gevangen en gemarteld door mensen. Hij weet  steeds los te komen. Eenmaal ontmoet hij een aardig mens, die hem zelfs voedsel geeft. Helaas gaat deze man na een paar dagen dood.

Zaniewski heeft voor dit boek jarenlang onderzoek gedaan naar de rattengedrag. Daarnaast verdiepte hij zich in de verhalen en sprookjes over ratten. Hij vermengt dit in het levensverhaal van de rat. De rattenvanger met fluit komt in het boek voor en dus ook de mythe van Oedipus.

De beleving van de rat betekent constant op je hoede zijn en iedereen als vijand beschouwen. De wereld van de rat is een wereld van geuren, daaraan meet hij af of een andere rat tot zijn stam of familie behoort. Het geeft hem soms veiligheid wanneer hij ziek is en een ziekelijke lucht verspreidt. Andere ratten laten hem dan links liggen.

“Je hele leven was een vlucht. Je vluchtte voor ratten die je haatten omdat je anders rook, omdat er iets vreemds in je zat, omdat je op hun territorium kwam. Je vluchtte, in de veronderstelling zo dichter bij de plaats te komen waar je je tocht was begonnen, bij de stad waar je familie woonde, waar geen enkele rat je zou aanvallen of iets vreemds aan je bespeuren.”

De stijl van Zaniewski is snel, gehaast. Het hele boek heeft vaart. Het verhaal staat in de ik-vorm, maar de rat spreekt zichzelf ook toe in de jij-vorm. Vreemd is wel dat Zaniewski tegenwoordige tijd en verleden tijd volgens een niet te doorgronden patroon door elkaar gebruikt. Dit stoort niet tijdens het lezen.

De rat toont veel intelligentie. Raar is dat hij soms dingen weet te benoemen die hij niet eerder heeft gezien of geroken. Een voorbeeld is een gipsen beeld in een kerk. Hij noemt de kerk een groot gebouw, kent dit begrip dus niet, maar weet wel wat een beeld is en wat gips is. Dat is wat inconsequent.

De mens komt veel in het levensverhaal van de rat voor. Het is oorlog en er zijn bombardementen gaande. Mensen verlaten de stad, de ratten volgen. In tijden van honger gaan ratten ver in het verkrijgen van voedsel. Soortgenoten aanvallen en opeten is normaal, maar ook varkens, lijken en nog levende baby’s moeten eraan geloven.

Rat is geen boek voor mensen met een zwakke maag of voor mensen die gruwelen van ratten. Het leven van een rat is keihard: doden of gedood worden, angst, uitputting, incest, kannibalisme, etc.  Zaniewski velt geen enkel moreel oordeel. En de vergelijking met de mens dringt zich vanaf elke pagina op. Rat is terecht een moderne klassieker in de Poolse literatuur.