Marc Jansen – Grensland

Marc Jansen heeft met Grensland de eerste Nederlandstalige geschiedenis van Oekraïne geschreven. Het boek is actueler dan ooit. Elke dag staan de media vol over dit land. Jansen schetst in heldere bewoordingen de wrede (voor)geschiedenis van Oekraïne tot aan de gebeurtenissen begin 2014. Het boek is een must voor iedereen die wil begrijpen wat er nu in Oekraïne gebeurt.

Marc Jansen begint zijn verhaal duizenden jaren voor onze jaartelling. Hij schrijft strikt gesproken geen geschiedenis van het land Oekraïne als wel een geschiedenis van het gebied dat nu (nog) Oekraïne heet. Het boek gaat dus over Oekraïners, Polen, Litouwers, Roemenen, Russen en ook Tataren, Hunnen, enzovoorts. In de voorgeschiedenis hebben vele grote mogendheden de baas gespeeld in het gebied.

Het lag en ligt nog steeds tussen grote mogendheden in. Vóór de Eerste Wereldoorlog waren dit Turkije, Oostenrijk-Hongarije en natuurlijk Rusland. De naam van het land betekent letterlijk grensland. Het is nu vooral een grens tussen West-Europa en Rusland.

Het besef van Oekraïne als eigen natie begint pas in de negentiende eeuw. Veel bewoners waren zelfs toen nog niet bezield van de gedachte dat zij tot een groter geheel behoorden: wel als deel van het volk van Oekraïners of Roethenen, maar niet als inwoner van een eigen land. In grote steden als Lviv en Odessa was altijd maar een deel van de bevolking Oekraïens: Polen Russen en Joden vormden er grote minderheden of zelfs een meerderheid.

Pas in de Eerste Wereldoorlog komt het tot (een streven naar) een eigen staat. De verschillende regeringen volgen elkaar snel op. Het bloedvergieten is enorm. De meeste partijen (Polen, het Sovjet-leger, Oekraïense partizanen, e.d.) maken zich schuldig aan massaslachtingen. Bij het aanvallen van vijandelijke bevolkingsgroepen zijn de Joden vaak ook de dupe. De pogroms waren geen uitvinding van de Duitsers in de Tweede Wereldoorlog.

Na de oorlog, die tot 1921 voortduurt, ontstaat uiteindelijk de staat Oekraïne, maar wel als onderdeel van de Sovjet-Unie.  Doordat de grenzen in korte tijd telkens waren verschoven wordt de stad Kiev in anderhalf jaar tijd maar liefst vijftien keer bezet en weer ‘bevrijd’.

In vredestijd heeft de bevolking het ook niet makkelijk. De collectivisering van de landbouw in combinatie met een misoogst en het keiharde cynisme van de Sovjets zorgen voor massale sterfte begin jaren dertig. Later wordt dit de Holodomor genoemd

Vanaf operatie Barbarossa in 1941 is Oekraïne wederom een van de bloederigste slagvelden van Europa. Meer dan vijf miljoen mensen komen in de Tweede Wereldoorlog om het leven. Bij de moord op de Joden doen op sommige plekken Oekraïners actief mee. De grootste moord vindt plaats bij Babi Jar aan de rand van Kiev, waarbij bijna 34.000 Joden door Duitsers worden afgeslacht.

Na de oorlog is het proces van ontmenging zoals Jansen het noemt nog niet voltooid. Stalin laat o.a. de Krim Tataren deporteren.  In de Sovjetstaat Oekraïne wonen sindsdien hoofdzakelijk Oekraïners en Russen. Net als in de decennia ervoor, maar minder extreem, vindt er telkens een verschuiving plaats. De ene machthebber geeft het Oekraïens meer de ruimte, de volgende stelt het Russisch meer verplicht. Gelijk opgaand worden godsdienstvrijheden, het onderwijs e.d. aangepast. Deze tweedeling tussen Russisch-gezinden en Oekraïens-gezinden is vandaag de dag meer zichtbaar dan ooit.

Het nadeel van een actueel boek als Grensland is dat het bij verschijnen al achterhaald is. Het verhaal van Jansen eindigt met de afzetting van Janoekovytsj. Hij noemt nog net in de laatste alinea de inval van de Russen op de Krim, maar tijdens het schrijven van dit stukje moest het boek denk ik naar de drukker. Zijn laatste zin luidt: “De vraag was vooral of het daarbij zou blijven.” Ondertussen weten wij het antwoord.

In een slotbeschouwing gaat Jansen in op het beeld van Oekraïne. Hoe kijkt men in Oekraïne zelf naar het verleden? En bestaan er twee Oekraïnes? Jansen ziet ondanks alles Oekraïne niet simpel als een land waarin twee groepen tegenover elkaar staan. Heel genuanceerd ziet hij een enorme diversiteit, maar ook verbondenheid. Ik denk dat de praktijk nu anders is.

Wat de tragische geschiedenis van het land betreft hebben Oekraïners meer en meer oog gekregen voor Holodomor. Er is nog beperkte belangstelling voor de Holocaust. En er zijn maar weinig Joodse herdenkingstekens in het land te vinden. Men praat liever (als erfenis van het communisme) over de slachtoffers van het Nazisme in het algemeen. Over de moordpartijen op Polen en van Polen op Oekraïners wordt ook veelal gezwegen; laat staan dat de pogroms van Oekraïners op de eigen Joodse bevolking aandacht krijgen.

Marc Jansen heeft een prachtig boek geschreven. Zijn schrijfstijl is helder. De geschiedenis van dit grensland is vaak wreed geweest. Jansen schrijft er boeiend en kundig over. Hij richt zich niet alleen op de politieke geschiedenis, ook economie, ideologie en cultuur komen aan bod. Hij verwijst bijvoorbeeld veelvuldig naar schrijvers als Babel, Paustovski en anderen. Wil je weten hoe Oekraïne is geworden wat het nu is, dan moet je dit boek lezen.