Johan de Boose – Alle dromen van de wereld

‘Alle dromen van de wereld’ is een schitterend boek over Polen. Het is al bijna 10 jaar oud en niet makkelijk verkrijgbaar. In boekhandel Pegasus werd ik er attent op gemaakt en toen ik het online betaalbaar aantrof aarzelde ik geen moment.

Johan de Boose schrijft over de geschiedenis van Polen en over de veelzijdige Poolse literatuur. Maar ‘Alle dromen van de wereld’ is ook een reisboek. Boose bezoekt de belangrijkste steden van het land, ontmoet schrijvers en waagt zich in de uithoeken en grensgebieden waar de geschiedenis nog overal zichtbaar is. Bovendien schrijft hij uitstekend, kortom een van de beste boeken over Polen die ik ken. Blij het gelezen te hebben voordat ik samen met Mischa dinsdag naar Polen vertrek voor een kort bezoek aan Wroclaw en Poznan.

De naam Polen ontstond ergens in de 9^de eeuw. Een eeuw later  werd volgens de mythe een Piast (aanvoerder van de Polanie)  genaamd Mieszko  verliefd op prinses Dabrowa (eikenbosje). Zij trouwden en Miezsko liet zich op 14 april 966 dopen. Uit het huwelijk werd Boleslaw de Dappere geboren, de eerste christelijke koning van Polen.

Vanaf eind 14^de eeuw was Polen door een unie verbonden met Litouwen. Het rijk hield stand tot aan het eind van de 18^de eeuw en was het grootste land in Europa: van de Oostzee tot aan de Zwart Zee. Er heerste relatieve rijkdom, rust en vrijheid . Boose geeft als klein voorbeeld dat tussen 1550 en 1650 er maar 12 heksenverbrandingen plaatsvonden in Polen, tegenover 900 in de Nederlanden.

Eind 18^de eeuw - het land was inmiddels flink verzwakt – werd Polen opgedeeld tussen Pruisen, Oostenrijk-Hongarije en Rusland. Vervolgens was Polen meer dan een eeuw verdwenen van de kaart.  Na de eerste wereldoorlog heeft de Poolse Republiek kort bestaan, tot aan de inval van de nazi’s en de Sovjets in 1939. Pas 50 jaar later, in 1989 verkrijgt Polen weer zelfbestuur.

Tegen deze historisch achtergrond is het niet gek dat veel Poolse schrijvers buiten de huidige Poolse grenzen zijn geboren of een groot deel van hun leven buiten Polen hebben gewoond. De favoriete Poolse schrijvers van Boose zijn Witold Gombrowicz, Stanislaw Ignacy Witkiewicz en Bruno Schultz. Allen hebben hun eigen kronkelige levensgeschiedenis. Alle drie behoren zij tot de vooroorlogse avant-garde, hun verhalen en toneelstukken zijn absurdistisch en vervreemdend. Het zijn niet mijn favorieten.

Boose bezoekt de Nobelprijswinnaar Milosz. Hij werd geboren in Vilnius en groeide op in een culturele mengelmoes. Er werd Pools, Russisch, Wit-Russisch, Litouws en Jiddisch om hem heen gesproken. Hij vluchtte in de jaren 50 naar Amerika en kreeg langzaam erkenning voor o.a. zijn prachtige poëzie. In 1980 ontving hij de Nobelprijs. Milosz is teruggekeerd naar Poolse bodem. Boose zoekt hem op in Krakov, de stad die hem het meest doet denken aan zijn geboortestad in Litouwen.

Milosz is 90 jaar als Boose hem ontmoet. Bij binnenkomst verbaast hij zich over een laptop die hij ziet staan. “ongetwijfeld bewaard hij zijn gouden pennen in een vergrendelde lade.” Milosz is groots en stoïcijns. Hij heeft de hele Poolse geschiedenis van de twintigste eeuw van  dichtbij meegemaakt. “Hij had tientallen keren dood kunnen zijn”, maar had kennelijk geluk. De 20^ste eeuw is zijn eeuw.

Zoals zovelen heeft hij de instorting van het communisme niet zien aankomen. “Dat zij in 1917 de macht zouden grijpen was te voorspellen.” Maar dit had niemand voorzien. Milosz verhaalt over de gebeurtenissen na de eerste wereldoorlog en trekt een parallel met Joegoslavië. Door de Sovjets werden de Polen gedeporteerd uit Wit-Rusland, Oekraïne en Litouwen. Velen eindigden in Siberië. Er vonden massale volksverhuizingen plaatst. “Later zouden de Duitsers er hun etnische zuiveringen houden, toen warend e Joden aan de beurt.”

Milosz vertelt het ogenschijnlijk onaangedaan. Maar zijn stoïcijnse houding krijgt een tikje als de telefoon gaat en hij te horen krijgt dat zijn auto is gestolen. Voor Boose tijd om te vertrekken.

Johan de Boose bezoekt meer Poolse schrijvers, zoals die andere Nobelprijswinnaar Szymborska.

In het dorpje Drohobytsj, een stukje buiten Lvov zoekt Boose naar sporen van zijn held Bruno Schulz. Lvov (of Liviv of Lemberg) ligt nu in de Oekraïne. Weer zo’n Midden-Europese stad waaromheen de grenzen nogal eens verschoven. Het wordt een barre tocht met een taxichauffeur die niets van zijn missie begrijpt. In het voormalig woonhuis van Schulz hebben ze liever geen toeristen, bang dat het huis door zoveel aandacht verbouwd gaat worden tot museum en zij hun bewoning kwijt zijn. Schulz werd in 1942 doodgeschoten, zowel zijn graf als zijn nalatenschap zijn verloren gegaan.

Dit deel van het oude Polen viel in de 19de eeuw onder het redelijk tolerante regime van Oostenrijk-Hongarije. Binnen de Russische gewesten hadden met name de Joden het zwaar. Velen vluchten begin 20ste eeuw naar  de VS. Een van hen was Singer. Hij heeft zeer uitvoerig over de Joodse cultuur in Polen geschreven.  Hoewel hij in het Jiddisch schreef ziet Boose hem terecht als een Pools auteur. Ook andere Nobelprijswinnaars als Milosz en Sienkiewicz woonden lange tijd niet in Polen en worden ook algemeen erkend als Poolse schrijvers.

Na de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog vonden er wederom volksverhuizingen plaats. De grens van Polen schoof een heel stuk op naar het Westen. Miljoenen Duitsers werden met   geweld verdreven. De Polen uit het Oosten moesten hun plek innemen. Deze Westverschiebung beschrijft Boose aan de hand van een bezoek dat hij brengt aan een landgenoot die er een kasteeltje (bouwval) heeft gekocht. Men is niet erg gesteld op buitenlandse kopers en is bang dat Duitsers vooroorlogse rechten komen opeisen. Liever slopen de Poolse dorpsbewoners oude Duitse resten, zoals begraafplaatsen.

Johan de Boose eindigt zijn boek in het verre Oosten van het huidige Polen. Eenzaam kijkt hij uit over de eindeloze bossen. Hier begint Siberië.

‘Alle dromen van de wereld’ is een prachtig boek. Iedereen die iets wil weten over de Poolse geschiedenis en interesse heeft in Poolse literatuur moet dit lezen. Het is niet eenvoudig te vinden voor een redelijke prijs, maar Bibliotheek Rotterdam heeft een exemplaar staan.