zaterdag 23 juni 2018

Karel Capek - Oorlog met de salamanders


Karel Čapek was een internationaal bekende schrijver en Nobelprijskandidaat. In 1936 kwam ‘Válka s mloky’ uit. Het boek had meteen succes. Er volgden vrij snel vertalingen in het Frans, Duits en Engels. Deze zijn sinds die tijd beschikbaar gebleven. In het Nederlands is ‘Oorlog met de salamanders’ tweemaal eerder vertaald. Deze derde vertaling van Irma Pieper uit 2010 is de eerste die rechtstreeks uit het Tsjechisch is vertaald.


In ‘Oorlog met de salamanders’ wordt de mensheid bedreigd door deze intelligente diersoort. De salamander staat voor het nazisme of een andere ideologie, maar de ondergang van de mensheid wordt vooral door mensen zelf ingezet: door domheid, wantrouwen en geldzucht. Het boek is erg grappig en verrassend en heeft een bijzondere opbouw.

In het eerste deel ‘Andrias Scheuchzeri’ (de Latijnse naam voor het beest) ontdekt kapitein J. van Toch een salamandersoort op een eilandje in de buurt van Sumatra. De duivels zoals ze door de lokale bevolking worden gezien zijn slim en zoeken contact met hem. De kapitein leert ze naar parels zoeken en ziet dat zij handig zijn met messen en andere instrumenten. Met hulp van een investeerder zet hij een handel op, die zich na zijn dood uitbreidt naar allerlei werkzaamheden nabij en onder het water. De salamanders vormen op den duur een gigantisch leger goedkope arbeidskrachten of slaven.

Leuk is dat in bijna elk hoofdstuk Čapek een ander personage centraal stelt. Hij vertelt het verhaal chronologisch en maakt sprongen in de tijd, dan zoomt hij opeens in op een detail. De ontmoeting tussen kapitein van Toch en zijn investeerder wordt uitvoerig beschreven. Later blijkt de verhaallijn verder te gaan met de portier die hem binnenliet, meneer Povondra. Een andere scene speelt in een dierentuin waar een salamander de krant blijkt te kunnen lezen. Het beest is onderwerp van felle wetenschappelijke discussies. Deze worden breed uitgemeten in het verhaal, met citaten, verwijzingen naar artikelen en soms een ander lettertype.

Vaker in het boek beschrijft Čapek wetenschappelijk en politieke conflicten tussen landen naar aanleiding van de salamander. Nationalisme en eigenbelang staan hierbij voorop. Hoewel hij zelf aangaf dat het boek vooral verwijst naar het nazisme in Duitsland, is Groot-Brittannië het land dat het vaakst belachelijk wordt gemaakt. De stijfkoppigheid en het conservatisme van de Engelsen leiden tot veel rampspoed.

De verhandelingen over de salamanders en bijvoorbeeld hun economische belang of hun seksleven zijn bizar en erg grappig. Er is geen sprake van een daadwerkelijk seksuele daad bij de salamanders. Het mannetje seksualiseert het milieu rond het vrouwtje, waarna zij eitjes afscheidt. Het gedraai en gekronkel zijn slechts bedoeld als ritueel.

Het tweede deel van het boek gaat over meneer Povondra, de portier. Hij verzamelt fanatiek artikelen die over de salamander gaan. “Zoals bekend zijn alle verzamelaars tot diefstal of moord bereid als het om het verkrijgen van een nieuwe exemplaar voor hun verzameling gaat; maar dat staat los van hun morele karakter.” De rest van dit deel is gevuld met deze artikelen. Het lettertype verspringt telkens en de stukken staan vol noten. Sommige belangwekkende artikelen staan in een andere taal, waaronder het Chinees. De stukken gaan over zeer uiteenlopende zaken, zoals het morele karakter van de salamanders, allerlei maatschappelijke bewegingen tegen en voor de salamander en het streven om de beesten rokjes te laten dragen.

Het derde en laatste deel heet ‘Oorlog met de salamanders’. Deze titel zegt genoeg. Een confrontatie kon niet uitblijven. Er zijn inmiddels miljarden dieren. Een deel is goed opgeleid. Zij zijn bewapend en hebben ruimte nodig, dat wil zeggen: ondiep water. Regeringen reageren op de ongebreidelde groei op karakteristiek wijze. Ze kijken weg, geven een ander land de schuld en politici denken vooral aan zichzelf.

‘Oorlog met de salamanders’ is een prachtig en actueel boek. In het nawoord noemt de vertaler het een caleidoscopische raamvertelling. De opzet is modern, evenals de thematiek. Je kunt de opkomst van de salamanders op vele manieren duiden. De dieren zijn slim, maar hebben weinig fantasie. Zij kennen geen moraal, maar hebben ook geen eigenbelang. Zij hebben geen gevoel voor schoonheid en zijn vooral goed in het oplossen van rationele problemen. Ik moest denken aan de opkomst van computers. Zij nemen het werk van mensen uit handen, maar dreigen vervolgens ons tot slaven te maken. Ook kun je in het boek de gevaren van overbelasting van het milieu lezen. In alle gevallen is de mensheid gedoemd om uit te sterven. Geen prettige boodschap, wel in dit boek met veel humor gebracht.

Geen opmerkingen: