Susan Smit – Tropenbruid

Susan Smit is een veelzijdig persoon: fotomodel geweest, ingewijd als heks en schrijver van zowel fictie als non-fictie. Tropenbruid uit 2020 is een historisch roman die speelt aan het begin van de twintigste eeuw. Hoofdpersoon is het weesmeisje Anna. Zij trouwt - op afstand, met de handschoen - met een hoge ambtenaar uit Batavia. Het huwelijk wordt niet wat zij ervan verwacht.

 

Tropenbruid is echt een historische roman. In het eerste hoofdstuk lees je al dat Smit veel onderzoek heeft gedaan naar hoe Amsterdam er in 1907 uit heeft gezien. Zij beschrijft de buurt waar Anna woont en de gebruiken in het burgerweeshuis nauwgezet. Anna is bijna achttien jaar. In het weeshuis heersen strenge regels. De kinderen worden met de Bijbel opgevoed tot beschaafde wezens. Anna voelt de beknelling tijdens bijvoorbeeld het opdreunen van de antwoorden bij de catechese. Maar ook tijdens de gezamenlijke maaltijden voelt zij zich vaak alleen. Zij heeft wel één vriendin en zij onderhoudt goed contact met haar voormalige min.

 

Op een dag ziet zij een advertentie in de krant staan. Een hoge ambtenaar zoekt een Nederlandse bruid, uiteraard moet zij keurig opgevoed zijn. Anna ziet hierin een kans te ontsnappen aan haar milieu. Willem Francken is tweemaal zo oud als Anna. Hij nodigt haar uit en zij trouwen op afstand met elkaar. Bij aankomst in Batavia is Anna open en nieuwsgierig. De kennismaking met Willem is heel formeel. Langzaam leert Anna de omgangsvormen kennen die hier heersen. De beschrijving van de cultuur binnen de Nederlandse ambtelijke elite en de omgang met de inwoners van het land vind ik het meest geslaagd in Tropenbruid.

 

Willem is dagelijks bezig met zijn status en met het onderzoeken van mogelijkheden om hogerop te komen. Hiervoor bezoekt hij bijna iedere avond zijn club of anders wel recepties en andere verplichte bijeenkomsten. Het lijkt erop dat hij vooral met Anna is getrouwd omdat dat zijn positie zou versterken. Hij blijkt al kinderen te hebben bij Srie, een Indonesische vrouw, die als huishoudster voor Willem werkte. Een dergelijk Njai was toen gebruikelijk in Indië. De kinderen uit zo’n verhouding werden voorkinderen genoemd. Willem erkende de twee meisjes, waarmee hun maatschappelijke positie steviger werd. Srie werd echter verstoten en woont in een kampong, waar zij ook in haar eigen familie niet meer is opgenomen.

 

Deze bizarre familie- en maatschappelijke verhoudingen en het openlijke racisme dat eruit spreekt schokt ook Anna. Het wonderlijke is dat Willem dagelijks afgeeft op alle conventies en het toneelspel in zijn club en in contact met andere hooggeplaatste heren. Maar hij doet er zelf volop aan mee. Bij de eerste receptie waar Anna haar opgang maakt ziet zij dat de mannen en vrouwen gescheiden zijn. Zij mag op een stoel gaan zitten en vooral niet zomaar iemand aanspreken. Er heerst een strikte hiërarchie. De belangrijkste persoon gaat bijvoorbeeld als eerste weg. Bij het voorstellen krijgt Anna van de residentsvrouw te horen: “U moet het handschoentje zijn?” Later blijkt de residentsvrouw ook iemand te zijn van vlees en bloed, in plaats van een pop. Maar als het er uiteindelijk om gaat dan is uiterlijk vertoon toch veel belangrijker dan innerlijk geluk.

De verhouding tussen Willem en Anna blijft uiterst koel. Hij bezoekt haar soms ’s nachts op haar kamer. De seks heeft niets met liefde te maken. Anna voelt zich een broedmachine, die is aangeschaft door Willem om een jongetje te baren. Het gaat steeds slechter met Anna. Zij krijgt de diagnose tropenneurasthenie, terwijl je natuurlijk aanvoelt dat ieder normaal mens in deze omgeving onder deze omstandigheden gek zou worden. Daar komt bij dat Anna verliefd is geworden op net de verkeerde persoon. Deze liefdesgeschiedenis overheerst het tweede deel van het boek. Dit vond ik wat minder overtuigend en een beetje clichématig. Dat neemt niet weg dat ik heb genoten van de wereld die Susan Smit heeft opgetrokken in Tropenbruid, met name beschrijft zij de koloniale verhoudingen en de formele omgangsvormen erg goed: eronder knelt en broei het.