Zofia Nalkowska – De grens

Zofia Nałkowska (1884-1954) was een van de grootste Poolse schrijfsters van twintigste eeuw. In 1906 verscheen haar debuut Kobiety (Vrouwen), waarin de positie van vrouwen een belangrijk onderwerp was. Vrouwenemancipatie, politieke en sociale thema’s bleven hierna een rol spelen in haar werk.

Nałkowska woonde een groot deel van haar leven in Warschau. In het interbellum hield zij daar een veel bezochte salon. Gombrowicz kwam er geregeld. In 1933 werd zij het eerste vrouwelijk lid van de Poolse academie voor literatuur. Vlak na de oorlog schreef zij de aangrijpende, en ook in het Nederlands vertaalde, verhalenbundel Medaillons.

‘De Grens’ is een van haar bekendste boeken. Zij publiceerde het in 1935. De Nederlandse vertaling van Esselien ’t Hart is uit 2006. Het verhaal draait om een veelbelovende jongeman, Zenon Ziembiewicz. Hij heeft een relatie met Justyna, de dochter van de kokkin van zijn vader, later wees. Daarnaast gaat hij trouwen met Elizabeth, de jeugdliefde uit zijn eigen klasse.

Aan het begin van de roman wordt al verteld dat het allemaal slecht afloopt. De vijftienjarige Elizabeth is dan verliefd op een ritmeester. Dit was van levensbelang. Al het andere “…vormde een plat schimmig, ver decor voor haar eenzame drama. Helaas liep deze zaak van levensbelang, het enige dat reëel voor haar was, tamelijk snel uit op een grote deceptie.”

Nergens blijkt dat Elizabeth enige liefde voor Zenon voelt. En omgekeerd voelt  Zenon ook niet veel voor zijn verloofde. Hij doet hooguit zijn best iets positiefs over haar te bedenken. Niet dat Zenon zo enthousiast is over Justyna. Hun relatie lijkt hem ook te overkomen. Wanneer zij zwanger raakt is hij verbaasd. Naar het mogelijke toekomstige kind gaat geen enkele gedachte uit.

Heel knap beschrijft Nałkowska hun levens en gedachten vanuit hun eigen perspectief. Tot enige vorm van  communicatie komt het nauwelijks. “Het werd hem duidelijk wat een ondoordringbare muur iemands aard vormt in het onderlinge contact tussen mensen.”

Naast deze drie hoofdpersonen treden er kennissen en familieleden op van het toekomstige echtpaar. Er loopt een duidelijke lijn tussen de hogere klasse en de bedienden. Deze laatsten wonen met hele gezinnen in krappe kelders, soms letterlijk onder de salons van de dames.

Bij elk personage dat wordt geïntroduceerd krijgt je meer en meer het gevoel van totale zinloosheid. Het is louter treurnis en verveling. De vader van Zenon leeft op het platteland. Hij houdt van de jacht en van zijn studeerkamer, waar hij vooral ligt te dutten. De tante van Elizabeth is ook altijd ziek en zwak en wijst voortdurend het  personeel terecht.

In de kelders sterven hele gezinnen aan de tering en de jongemannen zijn aan de drank.

De beschrijvingen zijn meesterlijk. Je kijkt bij de personages in de hoofden. Zij beschouwen zichzelf en de anderen om hen heen. Wat overblijft is veelal leegte. Zenon verbeeldt het zo. “Toen Zenon haar voor zich had, zag hij hoe weinig er overbleef van een mens als men alles wat anderen over hem zeiden, niet meetelde.”

Wanneer Elizabeth hoort van de zwangerschap van Justyna vertrekt zij naar haar moeder en verbreekt zij de verloving. De moeder is niet erg onder de indruk. “Denk er nog eens over na, zodat je later geen spijt hebt. Want met een ander is het immers hetzelfde.”

Zij trouwen dus, gaan wonen in een mooi huis en Zenon begint een politieke carrière. De demon van Justyna achtervolgt hen, jaar in jaar uit. Hij wil haar helpen, tevergeefs. En het verhaal eindigt dramatisch.

De schrijfstijl van Nałkowska is bijzonder. Je zit echt helemaal in de personages. Vooral in de eerste helft van “De Grens” is dit goed gedaan. Daarbij schakelt zij tussen verschillende snelheden. Soms beslaat een kleine gebeurtenis met bijbehorende gedachten vele pagina’s, even later passeren er maanden of jaren in een paar woorden.

In de laatste honderd pagina’s treden er bijfiguren op de voorgrond. Dit vertroebelt soms de grote lijn. En het boek krijgt aan het eind nog even een politieke dimensie. Dit voegt in zoverre iets toe dat de druk bij Zenon hierdoor nog verder toeneemt. Maar het was niet echt nodig geweest. Al met al is ‘De Grens’ een klassieker uit de Poolse literatuur en het lezen zeer zeker waard.