'As en diamant' speelt zich af tijdens de laatste dagen van de
Tweede Wereldoorlog in de provinciestad Ostrowiec. Het boek werd in 1947 in
Polen uitgegeven en is in vele talen vertaald. As en diamant kent twee thema’s.
De schrijver laat de chaos van de bevrijding van Polen zien, maar hij werkt
vooral een hoop morele dilemma’s uit.
Andrzejewski sloot zich aan bij de communistische partij,
keerde zich er later vanaf en vervulde zelfs een rol binnen de vakbond Solidarnosc.
Hij was geheel tegen zijn aard in getrouwd en kreeg kinderen. In zijn latere
leven publiceerde hij weinig meer. Hij was zwaar aan de drank en daardoor
verzwakt en wat onvoorspelbaar. Andrzejewski wordt vaak gezien als een moralist.
In As en diamant krijgt Matsjek, actief in het ondergrondse
leger, de opdracht districtssecretaris Szczuka te doden. Szczuka is communist
en ziet net als zijn partijgenoten een bloeiende toekomst voor zich in Polen. Een andere hoofdpersoon is rechter Kossecki. Hij heeft jaren
in een kamp gezeten. Hij is teruggekeerd, sluit zich op in huis en zegt zelfs
praktisch niets tegen zijn vrouw. Al snel blijkt dat deze rechter, die door
iedereen wordt hooggeacht, zich in het kamp heeft weten te handhaven door de
kampleiding van dienst te zijn: hij sloeg er flink op los.
De verantwoording voor zijn gedrag zoekt Kossecki in de
speciale omstandigheden van de oorlog. Je wilde overleven en in de oorlog is alles
anders dan in vredestijd. Het is niet met elkaar te vergelijken en: “men kiest
immers zijn eigen tijd niet.” In het kamp had hij een andere naam. Anderen herkennen hem, maar hij is niet bang. De
persoon in het kamp was een ander. De mensen die het nu voor het zeggen hebben
denken er anders over. Aan het eind van het boek wordt hij gearresteerd.
Het mooie van 'As en diamant' is dat er allerlei stromingen met
hun eigen ideologieën door elkaar lopen. De communisten willen afrekenen met
landverraders. De verschillende ondergrondse bewegingen zien dat anders over en
zien juist de communisten als het grote kwaad.
In de heersende chaos hebben velen behoefte aan
duidelijkheid. “Maar de oorlogsjaren, die voor iedereen een beproeving waren,
hebben ons geleerd dat men de dingen in hun elementaire en principiële verhoudingen moet weten te
schatten. Er is geen tijd voor een subtiele grensafbakening. Wanneer een grensafbakening
noodzakelijk is, dan moet zij eenvoudig en helder zijn. Goed is goed en slecht
is slecht.”
De twee zonen van Kossecki zitten allebei in een andere verzetsgroep.
Zoon Alek heeft met een paar vrienden een cel opgericht. Er is geld nodig voor
wapens. Hun leider is keihard. Een lid heeft veel geld, maar wil niet langer
meedoen. Hij wordt gedood. De leider verklaard. “Hij kon van pas komen. Zijn
geld had ik nodig, hem niet. Hij heeft zich vlug ontpopt, zoveel te beter. Hij
heeft de toestand opgehelderd, meer niet.”
Een centrale plek in het boek neemt hotel Monopool in. Hier
logeren zowel Matsjek als Szczuka. Er is een groot banket met veel toekomstige
politiek leiders van het nieuwe Polen. Zij zijn vol vertrouwen. “ Voorlopig
hebben wij niet de kwantiteit achter ons, maar we hebben de kwaliteit met ons.”
Dezelfde avond zijn allerlei mensen uit de diverse
bewegingen aanwezig. Iedereen lijkt met elkaar verbonden. De zoon van de
wc-juffrouw zit in de groep van Alek. Iemands zuster heeft in hetzelfde kamp
gezeten van de overleden vrouw van Szczuka. Et cetera. De hele scene duurt meer
dan 100 pagina’s en is schitterend.
De barmeid Christine heeft het druk. Een bezoeker wil tot haar
verbazing geen wodka meer: “ik dacht dat mannen die hoge laarzen dragen, ervan
houden veel wodka te drinken.” Matsjek
raakt verliefd op Christine. Diezelfde avond zoekt zij hem op in zijn
hotelkamer. Matsjek ziet het nut niet meer in Szczuka te doden. Onder druk
volbrengt hij toch zijn opdracht. Met Christine wil hij daarna een gewoon leven
beginnen. Hij loopt plannen makend over straat, schrikt van drie soldaten met
stenguns en keert om. Te laat. “Een soldaat buigt zich over hem heen: Kerel! riep
hij bedroefd. Kerel, waarom liep je weg?”
Geen opmerkingen:
Een reactie posten