J.M. Coetzee - Langzame man

 

De roman Langzame man uit 2005 (vertaling Peter Bergsma) begint met een ongeval. Paul Rayment, een gepensioneerde zestiger, wordt op zijn fiets in zijn woonplaats in Australië aangereden. In het ziekenhuis blijkt dat één been praktisch niet meer te redden is. Het wordt tot boven de knie geamputeerd. Paul verzet zich ertegen, maar hij heeft eigenlijk niets meer te willen. Bovendien is hij nog half verdoofd. Later weigert hij een prothese. De man denkt zelf te kunnen beslissen over zijn leven, maar die tijd is voorbij of heeft misschien zelfs nooit bestaan.

Het boek heeft een voor Coetzee typerende vaart. In zijn boeken vraagt je je vaak af waar het verhaal heen gaat. Je bent verrast door de wendingen, terwijl deze achteraf perfect in de opbouw blijken te passen. Tegelijk had ik – ook in dit boek – het gevoel dat het verhaal soms helemaal stilviel. Er gebeurde niets, behalve dan het delen van wat ideeën, waarin geen onderscheid bestaat tussen gemeenplaatsen en originele gedachten.
 
Rayment is verbijsterd en weet zich geen raad. Zijn leven is zinloos geworden. Hij heeft geen familie en wil de enkele vriendinnen die hij heeft niet meer zien. Hij moet revalideren maar doet hier geen enkele moeite voor. Dit verandert wanneer de Kroatische verpleegster Marijana hem komt verzorgen. Door haar krijgt zijn leven weer zin. Hij aanvaardt de zorg die zij geeft. Maar vanaf de komst van Marijana lopen zorg en liefde door elkaar heen. Hij houdt zichzelf voor dat hij haar helpen wil, bijvoorbeeld door een dure opleiding voor haar zoon te bekostigen. De man van Marijana en ook zijzelf vat dit anders op. Mooi is dat je eerst de redeneringen in het hoofd van Rayment leest en vervolgens de confrontaties met de werkelijk. Waar is hij op uit? Wil hij gewoon met zijn verpleegster naar bed? Zelf geeft hij aan dat hij het verschil tussen zorg en liefde wel degelijk ziet, maar niemand gelooft hem.
 
De goede bedoelingen van Rayment – voor zover dat het zijn – komen voortdurend te laat. Wat hij zich voorneemt te zeggen komt niet over. Marijana begrijpt hem verkeerd en hij denkt dan soms dat dit te wijten is aan haar gebrekkige kennis van het Engels. Maar misschien begrijpt zij hem wel beter dan hij zelf beseft. Het elkaar steeds net niet begrijpen wordt door Coetzee verder uitgebuit met de introductie van Elizabeth Costello. Dit bekende alter-ego van Coetzee staat plotseling bij Rayment voor de deur. Zij is een gevierd Australische auteur die de wereld over reist en lezingen geeft. Zij weet veel van Rayment af. Probeert zij zijn leven af te pakken? Is zij op jacht naar een personage? Dit wordt niet geheel duidelijk. Zij fungeert als klankbord, dan weer als geweten voor Rayment. Zij stuurt ook zijn gedrag, dat steeds inconsequenter wordt. Hij krijgt als personage minder en minder greep op het verhaal en dus op zijn leven. Coetzee laat met de introductie van Costello weer eens zien dat literatuur meer kan zijn dan alleen een goed lopend verhaal. Binnen deze roman geeft Costello een tweede dimensie aan de hoofdpersoon. Zij stapt het leven van Rayment binnen, maar eigenlijk stapt zij het verhaal binnen en neemt het deels over. Een beginnend schrijver zal voor zo’n grove inbreuk op het verhaal misschien door een redacteur op de vingers worden getikt. Coetzee doet het gewoon en weet dit gegeven uitstekend uit te werken. 
 
Langzame man gaat ook over ouder worden. Costello en Rayment bespreken de ongemakken en de uitzichtloosheid van het bestaan, hij als gehandicapte bejaarde. Er zit ook nostalgie in zijn overpenzingen. Rayment was fotograaf en verzamelt oude, bijzondere foto’s. De zoon van Marijana woont een tijdje bij hem in huis en haalt een grap uit met een van de foto’s. Het origineel is verdwenen. Rayment beklaagt zich bij zijn moeder hierover, maar zij begrijpt hem niet. “Wat is dat, originele foto? Je richt je camera, klik, je maakt kopie. Zo werkt camera. Camera is als fotokopieerapparaat. Dus wat is origineel? Origineel is al kopie?” Dit gebrek aan echtheid kun je ook zien in het leven van Rayment. Hij is een van velen. Hij is niet uniek of origineel. Hij verzet zich voortdurend tegen deze gedachte, maar waarom?
 
Langzame man is een bijzonder boek. Er lijkt weinig in te gebeuren. Het verhaal is niet complex en de plot  is weinig uitgewerkt. Het zit wel vol psychologie of psychologische spelletjes waarbij de lezer steeds even op het verkeerde been wordt gezet. En het raakt aan universele thema’s als ouderdom, liefde en zorg.