Annemieke Hendriks – Gespleten land

Bij een Polen-vakantie hoort een boek over Polen. ‘Gespleten land’ is uit 2005 en is daarom op sommige punten gedateerd. Maar Annemieke Hendriks geeft wel heel goed de ingewikkelde verhouding tussen Duitsers en Polen in het grensgebied weer. Zij reisde van zuid naar noord, van Silezië naar Pommeren en sprak met bewoners, kunstenaars, wetenschapper en beleidsmakers aan beide kanten van de grens.

De grens is relatief nieuw. Het gebied was voor 1945 Duits. Na de oorlog heeft Stalin bewerkstelligd dat de Poolse grens een stuk opschoof naar het westen De rivieren de Oder en de Neisse vormen nu een ‘natuurlijke grens’. Vele Duitsers moesten uit deze gebieden vertrekken, vele Polen uit Oost-Polen, dat na de oorlog Sovjet-Unie werd, kwamen hier te wonen. Zo’n 11 miljoen Duitsers en 11 miljoen Polen waren op drift.

In het gebied liep lange tijd de grens tussen Oost-Duitsland en Polen, maar in feite was het een binnengrens van Russisch bezet gebied. Na de val van de muur veranderde dit volledig: het was opeens de grens tussen Duitsland, lid van de Europese Unie en Polen dat zich ontworstelde aan het communistische verleden. Op 1 mei 2004 werd Polen, samen met negen andere landen, lid van de Europese Unie. In deze tijd bezocht Hendriks het grensgebied.

Tussen Duitsland en Polen bestaat, schrijft Hendriks, een wederzijds geaccepteerde ongelijkheid: Duitsland de daderstaat en Polen de slachtofferstaat. Inmiddels is dit beeld wel wat veranderd, maar Hendriks ziet het telkens bevestigd worden tijdens haar tocht.

Het Silezische land was ooit onderdeel van Polen, maar ook van o.a. Oostenrijk-Hongarije en Pruisen. Het heeft altijd een gemengde bevolking gehad. In Opper-Silezië moest de bevolking onder Hitler de status Duitser verwerven. Mengvormen werden niet geaccepteerd. Na 1945 werd het gebied Pools en moest de bevolking weer kiezen. Duitsers moesten verhuizen

Onder Hitler werden er zoveel mogelijk Poolse sporen uitgewist, onder het communisme moest alles wat Duits was verdwijnen. Op het kerkhof werden zelfs  voornamen van gevallen Duitse soldaten verpoolst.

Herdenkingen en monumenten zijn in dit gebied explosief materiaal. Op een herstelde gedenksteen in het plaatsje Szczedrzyk ontdekte toevallig een journalist dat de naam die het plaatsje had tussen 1933 en 1945 weer te lezen was: Hitlersee. Alarm, de Duitse minderheid in het land zou het Derde Rijk ophemelen, een samenzwering. De gevoeligheden zijn begrijpelijk, maar zij staan wel een normale omgang tussen Duitsers en Polen in de weg.

Opmerkelijk is dat in Opper-Silezië de meeste Duitsers van heel Polen wonen, maar dat deze het minst zichtbaar zijn. Neder-Silezië was vroeger geheel Duits. De bevolking is hier in 1945 geheel verdreven. Nu zijn hier juist veel minder problemen in de omgang tussen Duitsers en Polen.

Veel aandacht schenkt Hendriks aan de Pools-Duitse grens bij de plaatsen Frankfurt am Oder en Słubice. De Oder verdeeld de twee plaatsen, onderling verkeer is vaak problematisch. Na de oorlog waren de vele bruggen opgeblazen. Er was ook weinig wat de inwoners aan beide oevers met elkaar verbond.

Frankfurt moest in de Oost-Duitse tijd het nieuwe centrum van de DDR-industrie worden. De bruinkoolwinning heeft het milieu behoorlijk verpest. Nu is de industrie grotendeels verdwenen. De bevolking van Frankfurt is flink gedaald na de val van de muur. Er restten verlaten kranen, installaties, schoorstenen en grote meren. Bij deze meren en ook elders aan stranden zijn veel nudisten te vinden. In de DDR tijd was dit de enige vorm van vrijheid. Voormalige Oost-Duitsers koesteren deze vrijheid nog steeds.

In de jaren 90 waren de vooroordelen zeer sterk. “Voor elke Duitser was elke Pool een misdadiger. En voor elke Pool was elke Duitse ordebewaker een fascist.” In 2004 was dit minder sterk, maar irritaties blijven bestaan. Wanneer goedkope Poolse broodjes gretig aftrek vinden in Frankfurt, leidt dit tot een ‘broodjesoorlog’. En verwijzingen naar de Tweede Wereldoorlog en het daadwerkelijk optreden van groepen Neonazi’s zijn ook niet bevorderlijk voor de dialoog.

Het punt is dat de zogenaamde superioriteit van de Duitsers, immers al lid van de EU, aan het verdwijnen is. De jonge Polen staan open voor verandering, kennen hun talen en zijn mobiel. Daarentegen vergrijst de Duitse bevolking in Frankfurt.

In de aanloop naar de feestelijkheden op 1 mei 2004 en de aansluiting van Polen bij de EU, deden overheden hun best om de verschillen te overbruggen. Er was vuurwerk en mensen aan beide oevers namen deel aan het feest.

Interessanter dan deze goede bedoelingen was een kunstproject van Michael Kurzwelly. Hij bedacht de stadsnaam Slubfurt en verzon er allerlei symbolen bij, zoals ansichtkaarten van deze dubbelstad. Hij wilde zelfs als grap een deel van de oude stadsmuren van Slubfurt opbouwen. In Frankfurt strandde dit idee in bureaucratie. De Poolse burgemeester van Słubice moest er om lachen en zei: “doen we!’

Dat de grenzen bureaucratisch kunnen zijn beschrijft Hendriks in haar verhaal hoe zij in Pommeren, het Noordelijke deel van de grens, met haar fiets wil oversteken. Er ligt een bruggetje in het landschap. Wanneer zij eroverheen fietst komen grenswachters aangereden. Alleen de lokale bevolking mag van deze overgang gebruik maken. Maar familiebezoek over en weer vindt hier niet plaats. De Poolse bevolking is met het ontstaan van de grens hier komen wonen. Er is geen familie aan de ander kant van de grens.

Het hekje gaat op slot. Annemieke Hendriks zal de Poolse stad Szczecin niet via deze weg bereiken. Deze stad, die vroeger Stettin heette, werd door Stalin aan Polen toegewezen, hoewel het aan de Duitse kant van de Oder ligt. Stalin gunde Polen een havenstad. Szczecin wil ik op mijn volgende Polen-vakantie graag bezoeken.

‘Gespleten land’ heb ik met veel interesse en plezier gelezen. De verhalen zijn te talrijk om hier allemaal samen te vatten. Bijzonder boeiend zijn de stukken over Duitse aanspraken op land in Polen. De geschiedenis is heel complex en dubbelzinnig. In het debat gaat het er vaak zwart-wit aan toe. Met dit boek wordt ook in dit moeilijke onderwerp de nuance gezocht. Telkens vroeg ik mij af hoe de situatie nu is. Annemieke Hendriks zou haar tocht eigenlijk opnieuw moeten maken. Ik zou het resultaat direct willen lezen.