Simon Vestdijk – De held van Temesa

 

Ongeveer de helft van de 52 romans van Vestdijk heb ik gelezen. Al langer had ik mij voorgenomen de andere helft ook te lezen, maar zoals zovele voornemens schoof ik het voor mij uit. Bijna al de romans die ik gelezen heb vond ik zeer de moeite waard. De kwaliteit ging bij hem niet ten koste van de kwantiteit. Het is ongelooflijk dat hij, naast zijn andere schrijfwerk, soms meerdere romans per jaar schreef. Daarbij komt dat zijn historisch romans, zoals De held van Temesa (1962), hem veel lees- en studietijd moeten hebben gekost. Vestdijk was een schrijfmaniak.

 

Het knappe van Vestdijk is dat hij de lezer - ondanks de vele historisch verwijzingen, de details, de vele namen en begrippen - helemaal in een verhaal weet te trekken. Bij sommige romans kan dit tientallen pagina’s duren, maar bij De held van Temesa bevond ik mij na enkele pagina’s al in het oude Griekenland en in het hoofd van de verteller, de priester van Polites. In de Zuid-Italiaanse stad Temesa draagt hij zorg voor de verering van het heiligdom van deze held. Polites vocht ooit aan de zijde van Odysseus. In Temesa werd hij gestenigd omdat hij een meisje op straat had aangerand. Het orakel van Delphi bepaalde dat de stad hiervoor moest boeten. Vanaf die tijd wordt ieder jaar een meisje, een jonge maagd, geofferd aan het heiligdom van Polites,

 

De priester die het verhaal op zijn oude dag vertelt heet Plexippos. Als kind werd hij al aangetrokken tot het heiligdom van Polites. Hij beschrijft in de eerste hoofdstukken de stad waar hij woont, zijn jeugd en de geschiedenis achter de Politesdienst en de mensenoffers. Goed hieraan is niet alleen de historische omstandigheden die Vestdijk beeldend laat zien, maar ook de getoonde moraal van de bevolking en de verteller. Zoals vaker bij Vestdijk is het verhaal niet eenduidig en is de verteller niet altijd betrouwbaar. Vrouwen worden als minderwaardige wezens uitgebeeld. Toch lijkt Plexippos en zijn eerste vrouw Orseis een hartstochtelijke en gelijkwaardige relatie te hebben. Zij was nog een kind toen hij haar meenam tijdens een strafexpeditie tegen een andere stadstaat. Zij trouwen. Opmerkelijk is dat dit huwelijk gelukkig lijkt. In het werk van Vestdijk komen nagenoeg geen gelukkige huwelijken voor. Het loopt wel slecht af met Orseis. Plexippos is nog geen priester wanneer hij op een nacht het heiligdom besluipt om te zien wat er zich afspeelt. Dit is ten strengste verboden. Orseis blijkt hem gevolgd te hebben. Tijdens de daarop volgende wurgseksscène knijpt hij haar per ongeluk dood. Hij besluit haar onder de struiken te verstoppen. Later wordt zij gevonden en haar dood wordt toegeschreven aan Polites. Verbazingwekkend is dat Plexippos zijn vrouw later vreselijk mist, maar dat hij zich totaal niet schuldig voelt over zijn rol in haar overlijden. 

 

Wanneer hij priester is trouwt hij uit berekening een vrouw waarmee hij een kort en slecht huwelijk heeft. Zij krijgen een dochter die later een grote rol speelt in het verhaal. Plexippos heeft een innige, bijna incestueuze band met haar. Op een gegeven moment wil hij van zijn vrouw af en lokt minnaars het huis in die haar zouden moeten verleiden. Sommige passages zijn nogal plastisch en tegen het ranzige aan, zoals een oudere man met een golvende witte baard die in plaats van aan zijn vrouw zich vergrijpt aan hun dochtertje. Het beschrijven van het uiterlijk van bepaalde personages, zoals van deze man, is veelzeggend in het werk van Vestdijk. De assistent van Plexippos is een zeer lelijke man met een bochel. Tijdens een of ander macaber spel van bedrog en leugen is hij een verdachte. Plexippos beschrijft hem echter als te lelijk om schuldig te zijn.

 

De kern van het verhaal draait om de jaarlijks offers. Het slachtoffer, meestal een meisje van een jaar of veertien dat door loting is aangewezen, wordt vooraf verdoofd en in de heilige ruimte gelegd. De priester wordt eveneens verdoofd en in dezelfde ruimte gelegd. Hij moet aanwezig zijn maar mag niet zien hoe Polites uit zijn tombe komt en het kind verkracht en / of wurgt. Verschillende keren proberen mensen de offerdienst te verbieden. In de Agora wordt er veel over gesproken. Plexippos is van mening dat er niets mag veranderen. De Goden willen dat alles bij het oude blijft. In zijn verslag voert hij talloze redeneringen op. Hij bekijkt allerlei zaken van verschillende kanten en denkt dat hij het karakter van zijn tegenstanders doorziet. Telkens blijken dingen net even anders in elkaar te zitten. Hiermee zet Vestdijk de lezer geregeld op het verkeerde been en weet hij de spanning erin te houden. De ene keer blijkt er een offer verwisseld te zijn, dan zijn er bedenkingen over het lotingssysteem. Er volgt chaos en Plexippos zoekt met zijn psychologische redeneringen naar een oplossing. Vaak gaat het anders dan hij verwacht, maar keert de rust wel terug. 

 

Halverwege de roman verschijnt de tweede hoofdpersoon op het toneel. Het is de bokser Euthymos, afkomstig uit Lokroi. Hij heeft zich voorgenomen de stad te verlossen van de held Polites. Hij krijgt veel aanhang, maar ook de nodige tegenwerking. Zijn plan is om op de nacht dat er weer een meisje wordt geofferd de strijd aan te binden met Polites. Plexippos (Vestdijk) beschrijft de bokser uitvoerig: zijn spieren, zijn bleke huid, zijn kinderlijke uiterlijk, enzovoorts. De priester leidt hier allerlei eigenschappen uit af: een kinderlijke ziel, een leugenaar en meer. Mooi is dat je als lezer helemaal wordt meegenomen in het verhaal en in het geloof in deze schim uit het dodenrijk. Af en toe wordt de veronderstelling opgeworpen dat Polites helemaal niet bestaat, maar zelfs Euthymos spreekt dit aanvankelijk niet uit. Wat volgt is een beschrijving van een stad in oproer en een complexe psychologisch strijd tussen de machthebbers in de stad, de priester en de bokser. Over de verwikkelingen en de bijzondere ontknoping zal ik verder niets vertellen.

 

De held van Temesa is een echte Vestdijk-roman. Het boek zit ingenieus in elkaar, heeft spanning, doet je verbazen en is ook een psychologisch menselijk portret. Het verschuivende perspectief, een techniek die Vestdijk als geen ander beheerst, wordt hier heel goed toegepast: je volgt de verteller in een redenering. Later doorzie je hem dat hij het verkeerd heeft voorgesteld, maar ondertussen heeft hij alweer een nieuwe redeneringen opgezet, waarmee alles weer in een ander perspectief komt te staan. Binnenkort ga ik verder in ‘Het gebergte’, zoals het werk van Vestdijk wordt genoemd. Hij is voor mij een van de grootste schrijvers van de twintigste eeuw.