Philip Roth – Het complot tegen Amerika

Dystopieën als ‘1984’ van George Orwell worden momenteel veel gelezen in Amerika. Dat heeft alles te maken met het presidentschap van Donald Trump, die door veel Amerikanen wordt gezien als een bedreiging van de democratie. ‘Het Complot tegen Amerika’ is een van die populaire boeken. Roth beschrijft erin het Amerika zoals dat eruit had kunnen zien als de antisemiet Charles A. Lindbergh had meegedaan aan de verkiezingen van 1940 en president Franklin D. Roosevelt had verslagen.

Roth beschrijft deze alternatieve geschiedenis vanuit het perspectief van de wereldgeschiedenis én vanuit het perspectief van een joods gezin uit Newark. Hij weet deze meesterlijk met elkaar te verbinden.

De echte Lindbergh werd wereldberoemd nadat hij in 1927 als eerste in een solovlucht de Atlantische oceaan was overgestoken. Hij had sympathie voor het Naziregime, was vertegenwoordiger van de ‘America First’ beweging en werd door anderen genoemd als een mogelijke presidentskandidaat.

In het boek verwerft Lindbergh in 1940 op een wonderlijke manier de nominatie. De Republikeinen vinden geen geschikte kandidaat en sommigen zien in hem “de man wiens magie ‘de oorlogshitser in het Witte Huis’ van een derde termijn af kan houden.” Er is geen eenheid binnen de partij. Wanneer hij na eindeloze stemmingen plotseling binnenstapt op de conventie, wordt hij spontaan gekozen. Dertig minuten lang roept de menigte “Lindy! Lindy! Lindy!”.

Het persoonlijke verhaal van het joodse gezin wordt verteld door de ogen van de zevenjarige Philip. In hun huis, en in vele huizen in de joodse wijk klinkt er een luid ‘Nee!’ op. Het onmogelijke is gebeurd. Tijdens de campagne trekt Lindbergh zich niets aan van zijn adviseurs. Hij doet onverwachte dingen en beslist alles zelf. Hij vliegt persoonlijk naar elke staat van Amerika en brengt daar zijn korte boodschap. Hij wil de democratie beschermen en Amerika behoeden deel te nemen aan een nieuwe wereldoorlog. “Stem voor Lindbergh of stem voor oorlog.” Dat hij daadwerkelijk president zou kunnen worden, daar staat niemand bij stil. Maar ook dit gebeurt en weer is er de verbijstering.

Over de joden in Amerika of over het nazisme laat Lindbergh zich nauwelijks uit. Hij roept geen antisemitische leuzen. Maar vooral de vader ziet in dat zij het zwaar zullen krijgen. Neef Alvin is bereid te gaan vechten in Europa. Hij meldt zich aan voor het Canadese leger. De oudere broer Sandy is veel pragmatischer. Wanneer na enige tijd blijkt dat Lindbergh geen maatregelen tegen hen neemt is hij de waarschuwingen van zijn vader zat.

Mede via zijn tante Evelyn doet Sandy mee aan een herplaatsingsprogramma. Hij gaat werken op het platteland en dat bevalt hem. Later trouwt de tante met een belangrijke rabijn die overtuigd is van de goede bedoelingen van Lindbergh. Het stel wordt zelfs uitgenodigd voor een diner op het Witte Huis ter ere van het bezoek van de Duitse minister Von Ribbentrop.

De joodse gemeenschap is verdeeld. Lindbergh doet weinig, behalve Amerika uit de oorlog houden. Anders is het als het gezin een paar vakantiedagen doorbrengt in Washington. De vader laat zich niet de mond snoeren. Zij worden gediscrimineerd en krijgen antisemitische opmerkingen naar hun hoofd geslingerd. De politie helpt hen niet. Later vertelt de vader aan zijn vrienden: “Zij leven in een droom, en wij in een nachtmerrie.”

Naast het verhaal van Lindbergh en dat van de joodse gemeenschap schrijft Philip Roth ook het verhaal van een opgroeiend jongetje, dat vrienden maakt en de wereld ontdekt. Zijn postzegelverzameling is zijn mooiste bezit. Prachtig zijn de scenes waarin hij met een vriendje mensen achtervolgt om te zien waar zij wonen. De gedachten van het jongetje schieten soms alle kanten op. Moet hij zijn broer Sandy steunen? Waarom mag hij tante Evelyn niet meer zien? En hoe ga je om met Alvin, die getraumatiseerd is teruggekeerd en een been heeft verloren?

Roth beschrijft perfect de onzekerheden in het gezin, de ongerustheid van de moeder en de kwaadheid van de vader. Opmerkelijk is dat hij niet een rechtlijnig doemscenario schetst. Het vreemde is dat er niets van wat de joodse gemeenschap vreesde gebeurde. Het optimisme van de rabijn wordt breed gedeeld. Als lezer ga je hierin mee en vraag je je af of het inderdaad niet beter was geweest voor Amerika om zich buiten de oorlog te houden. Of is dit onderdeel van de grote leugen tactiek van de nieuwe regering? Wordt hiermee juist bewust tweedracht gezaaid binnen de joodse gemeenschap?

Het verhaal krijgt halverwege een verrassend verloop. In de laatste hoofdstukken knoopt Roth de gefantaseerde geschiedenis vast aan de werkelijke gebeurtenissen. Ik wil over wat daaraan vooraf gaat niets verklappen. Het is veel interessanter dit boek zelf te lezen. Philip Roth heeft een naschrift toegevoegd waarin een ware chronologie van de historische personages wordt gegeven. Goed om dit bij de hand te hebben en ook tijdens het lezen van het verhaal te raadplegen.

Ik begrijp goed dat “Het complot tegen Amerika” nu veel wordt gelezen. De gelijkenissen tussen Trump en Lindbergh zijn duidelijk te zien. Het zijn populaire persoonlijkheden met grote ego’s, die hun eigen weg gaan zonder zich iets aan te trekken van adviseurs. Zij zijn beiden ook ongrijpbaar en zoeken contact met het gewone volk. De algemene onderschatting is ook een opmerkelijke overeenkomst. Tegenstanders zijn verbijsterd. En de verwijzing van Trump naar ‘America First’, de fascistische beweging, waar de echte Lindbergh steun aan gaf, is bijzonder.