Boleslaw Prus – De Pop

De Nederlandse vertaling van ‘De Pop’ is een literaire sensatie. Het boek uit 1890 telt 900 pagina’s, is al in vele talen vertaald en geldt als dé klassieker uit de Poolse literatuur. Voor vertaler Karol Lesman was het een langgekoesterde wens om dit boek te mogen vertalen. Het resultaat is verbluffend.

Leven

De echte naam van Bolesław Prus (1847-1912) was Aleksander Głowacki. Zijn ouders behoorden tot de verarmde adel. De eerste belangrijke gebeurtenis in zijn leven was de deelname aan de Poolse opstand van 1863. Polen was in de negentiende eeuw bezet door Rusland, Duitsland en Oostenrijk. Warschau was onderdeel van het Russische rijk. Prus raakte bij de opstand gewond aan zijn hoofd en had hier zijn hele verdere leven last van. Mogelijk als gevolg hiervan had hij zijn leven lang pleinvrees.

Vanaf 1864 werkte Prus als journalist in Warschau, hij trouwde in 1875 en verliet de stad zelden meer. Prus had een brede interesse. Hij schreef over sociale vraagstukken, onderwijs en literatuur, maar ook over natuurwetenschap, bijvoorbeeld over elektriciteit.

Prus vertaalde ‘Logic’ van James Mill en voelde zich verbonden met de Angelsaksische filosofie. De literaire stroming waar Prus toe behoorde wordt het positivisme genoemd. Zij zetten zich af tegen de Romantiek.

Eind jaren 70 begon Prus met het schrijven van proza, eerst novellen. In deze verhalen keerden de sociale thema’s terug. Hij schreef daarna een klein aantal romans, waaronder naast de Pop, ‘De Farao’ de belangrijkste is. Het verhaal speelt ten tijde van de ondergang van het Egyptische rijk. Lalka (De Pop) publiceerde Prus vanaf 1887 in delen in het tijdschrift Kurier Codzienny. In 1890 verscheen de roman in boekvorm.

In 1912 stierf Bolesław Prus. Hij was toen een beroemdheid. Nog steeds wordt hij gezien als de grootste schrijver uit de negentiende eeuw. 'De Pop' is voor iedere leerling in Polen verplichte kost.

Liefdesgeschiedenis

Het verhaal van ‘De Pop’ is eenvoudig na te vertellen. Het is 1878. Stanisław Wokulski, koopman te Warschau, is tot over zijn oren verliefd op Izabela Łęcka. Hij tracht haar op alle mogelijke manieren te verleiden, krijgt haar uiteindelijk niet, komt wel tot nieuwe inzichten en gaat langzaam ten onder.

Izabela is van adel en leeft op adellijke wijze. Ze is een godin, een nimf, een engel. “Engelen als zij, voor wie de hevigste vorm van arbeid het aanraken van een elektrische bel of het geven van een bevel was.”

Zij beseft nauwelijks dat haar vaders kapitaal is opgedroogd. Het enige verschil met vroeger is dat het aantal minnaars dat om haar heen cirkelt is afgenomen. Slechts twee oude maar rijke adellijke heren wensen met haar te trouwen.

Wokulski is niet van adel, hij heeft een winkel in galanterieën en ontfermt zich - deels in het geheim - over  de financiën van vader Łęcka. Hij heeft zelfs speciaal voor Izabela een lucratieve handel opgezet in het buitenland en keert aan het begin van het boek terug in Warschau met een flink kapitaal, dit alles om bij haar in de smaak te vallen. “Maar zeg nu zelf. Wie is hij helemaal…? Een koopman… een koopman…!”

Sociale roman, Positivisme en Romantiek

Naast een liefdesgeschiedenis is de ‘De Pop’ een sociale roman. Standsverschillen en het gebruik van etiquetten keren telkens terug in discussies en in overpeinzingen van de twee hoofdfiguren. Wokulski biedt steun aan hulpbehoevenden, maar dit wordt niet altijd gewaardeerd door anderen. Een belangrijk thema is de opkomst van een Joodse gemeenschap in Warschau. De adellijken – niet  Wokulski – reageren soms uitgesproken antisemitisch. Zij zijn bang dat Joodse handelaren de maatschappij overnemen.

Bolesław Prus was betrokken bij de opstand van 1863. In ‘De Pop’ wordt in korte bewoordingen aangeven dat Wokulski ook gevangen heeft gezeten wegens deelname aan deze opstand. Maar in ‘De Pop’ komt het woord opstand of een verwijzing naar Polen niet voor. Een door de Russische censuur geschrapt hoofdstuk is in deze vertaling toegevoegd.

‘De Pop’ is geen uitgesproken politieke roman. Dit zou sowieso lastig te publiceren zijn vanwege de censuur. Het boek geeft wel een beeld van de ondergang van het negentiende-eeuwse Polen. De figuur Wokulski belichaamt zowel de Romantiek als het Positivisme. Zijn ondergang laat het falen van beide stromingen zien. In de roman komen twee personages voor, waarin deze stromingen zijn terug te zien.

Ten eerste is er zijn trouwe klerk Rzecki, de romanticus. Rzecki is een verwoed aanhanger van Napoleon. Met een Napoleon aan de macht komt het weer goed met Europa. Hij is loyaal aan zijn baas en ziet met lede ogen zijn gedrag aan. Hij probeert Wokulski tevergeefs te koppelen aan de mooie, maar arme mevrouw Helena Stawska.

In ‘De Pop’ wordt het verhaal deels verteld vanuit het perspectief van deze Rzecki, in hoofdstukken getiteld ‘Het dagboek van een oude klerk’. Hierin blikt Rzecki terug op zijn jongere jaren en op het verleden van Wokulski, maar ook bekijkt hij op afstand het vreemde gedrag van zijn baas. In andere hoofdstukken wordt er ook teruggekeken. Het verhaal zelf speelt zich af in de jaren 1878 en 1879.

De tweede figuur is Julian Ochocki. Hij is wetenschapper en uitvinder, maar net als Rzecki en Wokulski een dromer. Hij is de neef van Izabela en wordt enige tijd door Wokulski gezien als een concurrent. Wokulski zou ook wel iets willen uitvinden waar de mensheid versteld van zou staan. Vroeger had hij – net als Prus – grote interesse in de natuurwetenschap. Het blijft bij fantaseren.

Szuman

De roman telt vele personages. Toch raak je nergens de draad kwijt. Schitterend is de figuur dokter Szuman. Hij is niet meer actief als arts, maar doet onderzoek naar menselijke haren, waaruit hij meent het karakter van de bezitter te kunnen afleiden.

Een van zijn adviezen luidt: “Gebruik gerust alle medicijnen, van de kleinste dosis olie tot de grootste dosis strychnine, er zal vast iets tussen zitten dat helpt, zelfs tegen kwade droes.”

Elders zegt hij tegen Wokulski  “Een man met jouw vermogen  kan compleet gelukkig zijn, voor een verstandig geluk zijn immers nodig: elke dag een andere maaltijd en schoon ondergoed en elk kwartaal verandering van verblijfplaats en minnares.”

Izabela

De tegenspeelster is natuurlijk Izabela, waar alles om draait. Het lukt Wokulski om haar salon te betreden. De eerste keer weet hij niet hoe hij zich dient te gedragen. Wanneer hij haar ziet is ze heel gewoon. Waarom brengt zij dan bij afwezigheid zo zijn hoofd op hol. Wokulski begrijpt het zelf niet.

Hij zakt steeds verder weg in bezetenheid. Regelmatig wordt hij door wanhoop overvallen en wens hij zich door het hoofd te schieten. Eens raakt hij zelfs om haar in een duel verzeild. Soms ontwaakt hij als uit een droom en wordt hij overmeesterd door woede en afkeer van zichzelf. “Wat gebeurt hier, dacht hij dan, moet mijn leven soms afhangen van de gril van één vrouw…?”

De adellijke dames worden nogal eens bekritiseerd. Izabela wordt neergezet als een verwend kind en een leeghoofd. “Voor haar bestond zelfs geen zwaartekracht, aangezien stoelen onder haar werden geschoven, borden haar werden aangereikt, zijzelf over straat werd vervoerd, de trap op geleid en een berg opgedragen.”

Over een jonge liefde van een oude baron wordt gezegd: “Onder ons gezegd, die vrouw is een pad, geen vrouw. Die dacht alleen aan kleren, feesten en koketteren…ik zou niet weten of ze ooit iets gelezen heeft of ergens met aandacht naar gekeken… Een vadsig stuk vlees dat veinsde een ziel te hebben en amper een maag had.” De baron doorziet haar gelukkig voordat het tot een huwelijk komt.

Taal

Het taalgebruik in ‘De Pop’ is prachtig. Karol Lesman heeft gezocht naar ouderwetse woorden die de sfeer uitstekend weergeven. Daarmee is de stijl verre van oubollig, maar juist bijzonder soepel.

Grappig zijn de talloze uitdrukkingen. Over een meisje dat bepaald geen maagd meer is: “mejuffrouw heeft uit meer dan één oven brood gegeten.”

Over de strijd der seksen: “Oorlogen worden gevoerd met het doel een voordelige vrede te sluiten!”

Wanneer Izabela interesse toont in een Italiaanse zanger, tevens losbol zegt Ochocki: “Een voorliefde voor pikante sauzen is een teken van een zwakke gezondheid.”

De Pop

Over de titel van de roman zijn diverse verklaringen gegeven. De eerste gedachte bij veel lezers is dat de pop verwijst naar het verwende popje Izabela. Dit is niet juist. Er is ook geopperd dat Prus geïnspireerd zou zijn door Ibsens toneelstuk ‘Een Poppenhuis’. Hijzelf heeft dat ontkend.

Karol Lesman zegt in het nawoord dat Prus heeft aangegeven dat hij werd geïnspireerd door een krantenbericht over een proces naar aanleiding van de diefstal van een pop. Deze gebeurtenis is in het boek opgenomen.

Ik denk dat je er meer over kunt zeggen. Aan het begin van het boek lezen wij dat de vorige eigenaar vaak speelde met een trekpop, een kozak. Aan het eind van het boek is het Rzecki die met opwindbeestjes speelt en deze marionetten noemt.

Deze handelingen staan symbool voor het leven van Wokulski. In het spel der liefde is hij slechts een pop. Izabela trekt aan de touwtjes. Maar dit niet alleen, ook zij is een marionet in handen van de geschiedenis. Haar afkomst en opvoeding bepalen haar lot. Het individu wordt voornamelijk geleid door krachten buiten hem om. Slechts grote mannen zoals de Napoleons, waar Rzecki enorme bewondering voor heeft, kunnen hiervan loskomen. Wokulski zou het in zijn ogen ook kunnen, maar hij faalt.

Op dezelfde manier is Polen met handen en voeten gebonden. Het land is een speelbal van de geschiedenis en bestaat zelfs niet in de negentiende eeuw. Na 1863 gaat deze samenleving langzaam ten onder, gelijk Wokulski ten onder gaat.

Groots leesboek

Los van deze misschien vergezochte duiding is ‘De Pop’ in de eerste plaats een magistraal leesboek en daarbij grootse literatuur. Je leest de 900 pagina’s achter elkaar uit. Het boek heeft humor en spanning, de dialogen zijn prachtig, er komen rare types en krankzinnige situaties in voor en er is liefdesdrama in overvloed.

Dan ben ik nog niet eens ingegaan op de geweldige reis van Wokulski aan Parijs en de schitterende passage waarbij Rzecki het huis verkent dat door Wokulski is gekocht en waar allerlei merkwaardige huurders wonen.

Tot slot is de roman ook een verkenning van het negentiende-eeuwse Warschau. Nu kun je nog in deze stad de sporen van Wokulski aantreffen, zoals een plakkaat op zijn woonhuis!

De beschikbaarheid van dit grote werk in het Nederlands is in de eerste plaats te danken aan Karol Lesman. Ik kan het boek als vertaling niet beoordelen, maar wel grote waardering uitspreken over het resultaat. Wanneer een boek van 125 jaar oud zo soepel leest als ‘De Pop’ is dit zowel de verdienste van de auteur als van de vertaler. Ik heb maar één advies, lees ‘De Pop’!