donderdag 11 augustus 2022

Jan Brokken – De kozakkentuin


Jan Brokken behoort tot de grote Nederlandse schrijvers, maar krijgt misschien te weinig erkenning voor zijn werk. Hij won diverse prijzen, zoals in 1988 de Lucy B. en C.W. van der Hoogtprijs voor De zee van vroeger, maar vaker werd hij genomineerd voor een prijs om vervolgens mis te grijpen. Zijn boeken worden steevast goed besproken en ik heb het idee dat zij ook redelijk goed worden verkocht. Toch heb ik het gevoel dat hij meer waardering verdient. Deze onderwaardering kan te maken hebben met het genre dat hij vooral beoefent: literaire non-fictie, met name journalistiek werk, geschiedenis en reisverhalen. Wat ook meespeelt is dat hij lange tijd niet in Nederland woonde. Dat maakte boekpromotie soms lastig. Ik heb Jan Brokken bijvoorbeeld zelden op televisie gezien.

 

Ikzelf waardeer zijn werk misschien ook onvoldoende. Ik las vier boeken van hem, die ik allemaal geweldig vond. Ik nam na lezing dan direct voor meer van hem te gaan lezen, maar telkens vervloog dit voornemen weer. Een vriendin raadde onlangs De kozakkentuin uit 2015 aan en jawel, alweer een fantastisch boek. Jan Brokken beschrijft de vriendschap tussen de jonge officier van justitie Alexander en de verbannen schrijver Fjodor Dostojewski. Het verhaal begint in 1849. Dostojewski was opgepakt op verdenking van betrokkenheid bij een illegale groep onder leiding van Petrasjevski. De ideeën van deze revolutionair waren niet zo opmerkelijk: afschaffing van de lijfeigenschap en invoering van een parlementaire democratie. Wat Dostojewski gedaan had leek ook vrij onschuldig. Hij las bij een bijeenkomst voor uit het werk van Belinski, Voor Tsaar Nicolaas was het voldoende om het doodvonnis uit te spreken. Maar vlak voor de uitvoering werd dit omgezet in vijf jaar strafkamp in Siberië.

 

De jonge Alexander von Wrangel was getuige van de schijnexecutie, maar leerde Dostojewski later pas echt kennen. Hij vertrok voor werk naar Siberië en kwam in hetzelfde dorp terecht waar Dostojewski, na vijf jaar strafkamp, verplicht was te gaan wonen. Hij mocht uit dit Semipalatinsk niet terugkeren naar Petersburg. De nieuwe Tsaar, de meer tolerante Alexander II, die in 1855 aan de macht kwam, bracht daar vooralsnog geen verandering in.

 

We volgen het verhaal van hun vriendschap vanuit de blik van Alexander. In eerste instantie heeft hij ontzag voor Dostojewski. Later wordt de vriendschap meer gelijkwaardig en intiemer. Dostojewski komt dagelijks bij hem langs, want de schrijver woont in een krot van een huis en heeft geen geld. In de zomer verhuizen ze naar een buiten, de Kozakkentuin. Het is een idyllische plek met bloemen waar de lokale bevolking, met name huwbare vrouwen, massaal op af komt. Dostojewski stelt gezelschap niet altijd op prijs. Hij wil alleen zijn om te kunnen schrijven. 

 

Wat hem verder bezighoudt zijn twee zaken, die de loop van het verhaal en de ontwikkeling van hun vriendschap zullen bepalen. Ten eerste stelt Dostojewski alles in het werk om weg te komen uit Semipalatinsk. Hij is bij een legeronderdeel ingedeeld en heeft een lage rang. Een eerste stap is in rang opklimmen, want dan zou hij in ieder geval wat verder, naar een andere Siberische stad, mogen reizen. Bijna alle onderhandelingen moeten via zijn vriend Alexander verlopen. Het is een spel van slijmen bij de juiste mensen en gebruik maken van contacten, zonder mensen te beledigen. De broer van Fjodor zegt weinig te kunnen doen vanuit Petersburg. Of dit, net als bij andere contacten, overmacht is of bewuste tegenwerking blijft gissen. 

 

De tweede zaak die Dostojewski bezighoudt ligt op het vlak van de liefde. Hij is stapel op Maria, een vrouw van een ambtenaar uit een nabijgelegen stad. In brieven aan zijn vriend Alexander - deze is geregeld buiten Semipalatinsk – smeekt hij om hem te helpen haar te ontmoeten. Dan reizen ze ’s nachts illegaal naar een plaats honderden werst verder om haar te zien. Alexander vindt dat Dostojewski zijn hoofd op hol laat brengen door een vrouw die dit niet waard is. Later zijn er geruchten dat Maria een tweede minnaar heeft. Het maakt Dostojewski alleen maar standvastiger om ooit met haar te trouwen. Grappig is dat Alexander in een soortgelijke situatie terecht komt. Hij laat zich verleiden door een oudere, getrouwde vrouw met zes kinderen en hij is zeker niet haar enige minnaar. Hij gedraagt zich bij tijd en wijle even hysterisch als zijn vriend.

 

Brokken schetst naast deze boeiende vriendschap het alledaagse leven in Siberië halverwege de negentiende eeuw. De omstandigheden zijn zwaar. Het weer is afschuwelijk: strenge winters en droge zomers met veel muggen. Er is armoede en weinig variatie in het eten. Alexander beschrijft een bezoek aan een gevangenis voor levenslang gestraften. De daden van deze moordenaars zijn afschuwelijk, maar de straffen zijn ook zeer wreed. Een andere keer ontmoet hij een jonge vrouw die haar kind in een vlaag van wanhoop heeft gedood. Haar wacht de knoet tot de dood erop volgt. Alexander probeert haar om te praten om de omstandigheden wat anders voor te stellen, verstandsverbijstering voor te wenden, maar de vrouw wil juist haar straf ondergaan. Een houding die door Dostojewski goed wordt begrepen.

 

De kozakkentuin geeft een prachtig beeld van het leven van Dostojewski in de periode van zijn leven waarin hij niet kon publiceren, maar wel bezig was met schrijven. Het karakter dat in het boek naar voren komt, komt overeen met veel van zijn personages. Hij heeft een scherp inzicht in andermans handelen, is gepassioneerd, geëxalteerd en zijn karakter kent tegenstrijdigheden. Zo is hij enorm gul maar ook altijd in de schulden; geld is altijd een probleem, maar hij geeft het ook net zo makkelijk weg. Daarbij is zijn epilepsie een voortdurende bron van frustratie. Later, wanneer hij trouwt en denkt gelukkig te worden, treft een bijna dodelijke aanval hem. Zijn vrouw schrikt zo dat het nooit meer echt goed komt tussen de twee.

 

Het is interessant dat uitspraken en gedachten van Dostojewski uit De kozakkentuin later in zijn boeken terug te vinden zijn; ter afsluiting een citaat dat zo uit Misdaad en straf zou kunnen komen. “Een moord komt voort uit een duistere, dwingende koorts, die vlak voor het begaan van de misdaad zijn hoogtepunt bereikt en die precies zolang voortduurt tot het bloed is gezien, het bloed.”

1 opmerking:

Raymond Swaep zei

Jan Brokken is zeker een ondergewaardeerd schrijver. Ik mag graag boeken van hem lezen. Baltische zielen bijvoorbeeld is ook zo'n fijn boek. Een aanrader nav de Kozakkentuin is Aantekeningen uit het dodenhuis van Dostojevski. Aangrijpend relaas gebaseerd op zijn ervaringen in Siberië.