donderdag 7 juli 2022

Svetlana Alexijevitsj – Het einde van de rode mens

 


De Wit-Russische schrijfster Svetlana Alexijevitsj won in 2015 de Nobelprijs voor de literatuur. Zij was de eerste Wit-Russische die de prijs ontving en de toekenning is extra bijzonder omdat zij journalistiek werk schrijft. Het comité kende haar de prijs toe "voor haar meerstemmige werk, een monument voor lijden en moed in onze tijd.” 

 

Alexijevitsj hanteert een specifieke stijl in haar werk. Zij laat de mensen die ze interviewt volledig aan het woord. Uiteraard geeft zij een gesprek een bepaalde vorm door rangschikking en weglating maar zij voegt zelf geen commentaar toe. Omdat zij dit zo sterk doet had ik bij het lezen van Het einde van de rode mens vaak het gevoel dat ik literatuur las. De verhalen die zij optekent zijn van mensen die het slachtoffer zijn geworden van het systeem in de Sovjet-Unie en van de periode erna; de ondertitel van het boek luidt, Leven op de puinhopen van de Sovjet-Unie. De verhalen zijn zo verbijsterend en zo goed geformuleerd dat je soms vergeet dat het geen fictie is.

 

Het dikke boek bestaat uit twee delen. Het eerste deel beslaat de periode 1991-2001, het tweede de periode 2002-2012. Totaal gaat het om twintig verhalen. Aan het woord komen onder anderen een secretaris van een regionaal partijcomité, een muzikante, een frontsoldaat, een maarschalk, een architect, een reclamemanager en een arbeidster. Alexijevitsj heeft gekozen voor gesprekken met mensen uit alle lagen van de bevolking en van diverse leeftijden. Ook niet-Russen komen aan het woord, zoals mensen uit Armenië of Tsjetsjenië. Hiermee schetst zij een beeld van het leven in de Sovjet-Unie en de periode erna en van de homo Sovieticus, de rode mens. Dit beeld is verschrikkelijk. Het leven is keihard, alom is geweld, corruptie, alcoholisme en uitzichtloosheid.

 

Het onderwerp van gesprek is altijd tweeledig. Het gaat over de Sovjettijd en over de overgang naar het kapitalisme. Het zijn twee aparte werelden. “Wie in de Sovjet-Unie is geboren ervaart dingen anders dan wie erbuiten is geboren. Ze komen van andere planeten.” Van die omwenteling hadden velen een te naïef beeld. “We dachten dat elk moment bussen zouden voorrijden die ons naar de democratie zouden rijden.” Maar met de vrijheid kwam niet vanzelf het eten op tafel. In de winkels lagen wel opeens allerlei soorten worst, er waren hamburgertenten en er was cola, maar alleen voor wie het betalen kon. Heel veel mensen waren hun werk kwijt. Hoogopgeleide academici konden alleen nog aan de slag als bouwvakker of hulpje in de huishouding, als er al werk beschikbaar was voor hen. 

 

Een van de geïnterviewde vrouwen vertelde dat zij moest werken op een markt en spullen met winst moest verkopen. Ze kon het fysiek niet opbrengen. Decennialang was de bevolking voorgehouden dat winst maken een schande was. Dit zat bij veel mensen heel diep. En hoewel de meeste mensen de gruwelen onder Stalin verafschuwden zagen zij wel iets in een gematigd communisme. Bij de omwenteling waren alle goede dingen van het systeem ook in één klap verdwenen. Het kapitalisme dat ervoor in de plaats kwam was hard. Geld was niets meer waard, er kwam ruilhandel. En alleen de meest gewieksten wisten zich te redden - meestal met terreur en omkoping - en werden snel rijk. De overgang veroorzaakte ook een generatieconflict. Ouders konden hun kinderen niet meer volgen en kinderen begrepen de ouders niet die naar het communisme terugverlangden. Vaak wordt er in het boek verwezen naar de vorige generatie als ‘de mensen die de oorlog hebben meegemaakt’ en hier alles aan ophangen.

 

Een gepensioneerde vertelde over zijn idealen, over het opbouwen van het land en het communisme. Hij werkte in een steenfabriek. Hij woonde ook in Siberië en werkte aan de spoorlijn: lange dagen, weinig eten en extreme kou. Zij sliepen zonder matrassen of linnengoed, onder je hoofd een vuist. “Een gat in de bodem. Een emmer voor de grote boodschap, achter een laken…Toch zongen we de hele weg Komsomolliederen! We brulden ons schor…We hadden al gauw scheurbuik, elke tand ging los. We kregen luizen. Maar de werknorm, die was hoog. Goeiendag! Mannen die dat konden joegen op beren. Zo kregen we vlees in de pot, verder was er elke dag alleen boekweitepap.” Later komt de teleurstelling, ten eerste over het niet uitkomen van wat was voorgespiegeld: “Wacht, heb geduld… ja, wacht, heb geduld… Een leven lang in kazernes, in slaapzalen, in barakken”. Maar ten tweede ook over het verdwijnen van een samenleving met idealen, hoe onhaalbaar ook. Een hoge militair verwoordt het als volgt: “ik heb gestreden voor het Sovjetbewind, voor boeren en arbeiders. Niet voor kiosken en kraampjes. Als ik een mitrailleur had…”

 

Het optimisme zag je heel sterk terug in de mislukte staatsgreep van augustus 1991. Mensen gingen massaal de straat op om de broze democratie te redden, wat lukte. Getuigen vertelden ontroerende verhalen over militairen op tanks die bloemen en hapjes aannamen en weigerde te schieten op de eigen bevolking. Nu zijn ze verbitterd. Zij wilden desnoods sterven voor hun vrijheid, maar niet voor het kapitalisme dat zij kregen. Alexijevitsj laat ook een jonge vrouw aan het woord die juist genoot van de nieuwe tijd, die hard was maar waarin opeens ook van alles kon. Zij zette een zaak op, ging om met de nieuwe rijken en trouwde een succesvolle zakenman. Zij zwolg in de spullen, genoot van de avonturen en had geen medelijden met anderen die de boot hadden gemist.

 

Alexijevitsj laat zoveel verschillende mensen aan het woord met zulke opzienbarende verhalen dat dit lastig is samen te vatten. Het bovenstaande geeft slechts een beperkt inzicht. Het liefst zou ik hele lappen tekst citeren, maar beter kun je dit boek zelf lezen. Wat echt nog aandacht behoeft dat zijn de vele wreedheden die zij optekent. Verbijsterend zijn de verhalen over het strenge Stalinregime. Om niets ging je twintig jaar naar Siberië. Een aangifte werd bijna altijd omgezet in straf. Een collega kon je aangeven omdat je lachte om een Stalinmop. Na tien jaar kwam je terug, geestelijk en lichamelijk compleet gebroken, en je nam plaats achter je bureau, tegenover je aangever. Bij een arbeidster in de broodfabriek waren per ongeluk wat kruimels in haar rok achtergebleven. Dit werd gezien als sabotage: tien jaar gevangenis. 

 

In gevangenissen en werkkampen was martelen, vernederen en willekeurig mensen doden standaard, maar ook de situatie binnen een gezin was vaak keihard. Excessief drinken en vrouwenmishandeling gingen hand in hand. De voorbeelden komen vooral uit de postcommunistische periode. In deze tijd van cowboykapitalisme was het gezag bijna afwezig. Kinderen beschrijven dat zij iedere dag lijken op straat zagen liggen. In Sovjetstaten als Oezbekistan en Azerbeidzjan waren moordpartijen over en weer aan de orde van de dag. Gezinnen moesten hals over kop vluchten. Het felle racisme tegenover Tsjetsjenen is ongehoord. De politie deed gewoon mee met de moordpartijen. Als lezer moet je tegen de vele gruwelijke passages kunnen, anders kun je dit boek beter laten liggen.

 

Het einde van de rode mens is een weergaloos boek. Veel feiten kende ik al, maar de manier waarop zij mensen aan het woord laat is heel knap. Allerlei dilemma’s, verwachtingen, ontluisteringen en gewelddadigheden worden keer op keer in de meest pakkende bewoordingen uitgedrukt. Ik kan mij bijna niet voorstellen dat het allemaal citaten zijn. Dat is het verraderlijke van dit boek. Door de stijl word je meegesleept en vergeet je sommige verhalen in een context te zien. Jammer is daarom dat Alexijevitsj geen historische inleiding geeft of op zijn minst een tijdlijn met de belangrijkste gebeurtenissen. En in hoeverre zijn de verhalen die je leest representatief? Haar selectie lijkt heel breed, maar zij geeft ook vooral het woord aan mensen die onderdrukt zijn geweest en/of iets ergs hebben meegemaakt. Het boek is natuurlijk een journalistiek werk en geen wetenschappelijke studie, maar toch spelen deze vragen door je hoofd tijdens het lezen.

2 opmerkingen:

Erik Scheffers zei

Hoi Alek, heb jij ook het boek van Varlam Sjalamov gelezen over de Goelag? Ook een zeer indrukwekkend boek, zie mijn bespreking op mijn blog (favoriete boeken: autobiografisch: Sjalamov, ik kan helaas geen link kopiëren in de reactie op jouw stuk). Mooi stuk van jou, maar ik heb al zoveel over allerlei ellende gelezen dat ik daar weinig behoefte meer aan heb. Groetjes, Erik

Lalagè zei

Ik vond dit zo indrukwekkend! Pittig om te lezen, maar zeer de moeite waard.