Max Pam is schrijver en columnist en ik ken hem vooral vanwege zijn liefde voor het schaakspel. In 1987 stelde hij met Tim Krabbé De Koning samen, een bundeling van de beste stukken van Hein Donner. Ik kocht het direct na verschijnen en heb het denk ik wel tien keer gelezen. Het blijft het beste en grappigste Nederlandstalige boek over schaken ooit geschreven, met op de tweede plaats De man die de Babson task wilde maken van Tim Krabbé. Pams dit jaar verschenen roman De laatste schaker las ik in één middag uit. Hij schrijft vlot en ik voelde meteen aansluiting bij de tragische hoofdpersoon Victor Sanders. Hij mengt het schaakverhaal met beschouwingen over de teloorgang van de wereld van het klassieke schaken, uiterst herkenbaar.
Victor is grootmeester maar behoorde nooit tot de wereldtop. Als jonge schaker leek hij even door te breken, maar hij gleed zo goed als ‘weg in het graf van nooit tot wasdom gekomen beloften’. Door zijn schaakrubriek krijgt hij nog enige erkenning en wanneer hij het aanbod aanneemt om op een cruiseschip de functie van schaakentertainer te vervullen heeft hij een inkomen waarvan hij kan leven. Hij doet dit werk jarenlang, een aantal keren per jaar vaart hij een maand mee om lezingen te verzorgen en schaaksimultaans te geven aan schaakliefhebbers aan boord. Serieuze partijen speelt hij niet meer en bij iedere simultaan wordt hij geacht iemand te laten winnen.
Deze opzet verschaft Pam de mogelijkheid om allerlei figuren uit de schaakwereld op te voeren die verdomd veel lijken op bestaande schakers of combinaties van bekende spelers. De echte topschakers uit het verleden worden wel met name genoemd, zoals Euwe en Fischer. De schaker die een hoofdrol krijgt in het verhaal is Merlijn Domar, gemodelleerd naar Hein Donner. Domar was een beruchte schaker, die leefde als een bohemien en die speelde tegen de sterkste grootmeesters uit zijn tijd. Hij is nu al wat ouder en Victor krijgt het bericht dat hij een hersenbloeding heeft gekregen en opgeborgen is in een verzorgingshuis. Hij bezoekt hem vlak voordat hij weer aan boord gaat. Domar kan nauwelijks meer praten, maar lijkt zich meer te bekommeren of hij nog kan roken en drinken, dan om zijn gezondheid. Ook heeft hij geen schaakspel tot zijn beschikking; Victor zorgt dat hij een spel krijgt. Hij denkt dat Domar het niet lang meer zal maken, maar daar vergist hij zich in. Het lukt hem op een schrijfmachine te leren typen in zijn toestand en zo te communiceren met de buitenwereld, iets wat Donner ook leerde.
Leuk is dat het boek vol zit met verwijzingen naar uitspraken en anekdotes van schakers, veel zijn afkomstig van Donner; bijvoorbeeld dat het bij schaken meer op intuïtie aankomt dan op denkkracht en dat een slechte schaker geen loper van een paard kan onderscheiden. Pam neemt ook wat ergernissen in zijn verhaal mee, zoals het bord dat door niet-schakers vaak verkeerd wordt neergezet, een kwartslag gedraaid; iets wat je heel vaak in films ziet. Verder maakt spelen met zwart of wit wel degelijk uit (wit heeft een klein voordeel) en is het een schaakpartij en geen schaakwedstrijd. De grootste ergernis, maar het is veel meer dan dat, is hoe de huidige schaakwereld in elkaar zit. De schakers zijn sporters geworden. ‘De jongens van nu zijn elke dag in de sportschool te vinden, waar ze jongleren met gewichten en daarna turen ze uren op hun computer of ze een nieuwtje kunnen vinden. De schaker van nu is half mens, half machine. De ene helft kan niet meer zonder de andere helft.’
Het lijkt nostalgisch gezeur van een oude man die de greep op moderne tijd kwijt is, maar ik herken het helemaal. Schaken is nu erg populair, vooral online, maar geen krant heeft meer een schaakrubriek. Schaakkennis lijkt niet meer nodig om erover te schrijven, computers doen het werk. Commentaar geven bij toernooien is als grootmeester onaantrekkelijk geworden. Vroeger gaf de deskundige uitleg en gezamenlijk werd er geanalyseerd. Dit is niet meer interessant als iedereen op zijn telefoon de beste zet kan opzoeken. Afgebroken partijen bestaan niet meer, simultaan geven is niet meer leuk als deelnemers de hulp van computers inroepen en met de computerisering is de status van schaker als iemand die kennis bezit die anderen niet hebben afgenomen. ‘De denkende mens is in ons universum al zijn voordeel kwijtgeraakt. Vanaf nu hobbelt hij alleen nog achter de machine aan.’ Op mijn bescheiden niveau vond ik het vroeger heerlijk om openingen te bestuderen en varianten te ontdekken die mij het beste lagen. Je deed ontdekkingen en het stimuleerde je brein. Met een schaakcomputer ernaast vind ik het toch minder leuk. Avondenlang vluggertjes spelen met vrienden is ook iets heel anders dan achter een computer schaken tegen mensen van over de hele wereld.
Max Pam neemt de moderniteiten op in zijn verhaal. Zo moet een deelnemer tijdens een simultaan een paar maal naar het toilet; hij blijkt daar een computer te raadplegen. Ook de professionele valsspeler duikt op in het verhaal. Een jong talent dat wordt beschuldigd van gebruikmaking van een computer tijdens toernooien komt aan boord. De organisatie lijkt het een goed idee om Victor tegen hem te laten spelen; met tegenzin gaat hij akkoord. Uiteindelijk is zijn inzet en de belangstelling (weliswaar iets afnemend) voor het simultaan schaken niet voldoende om zijn baantje te behouden. Men leest online zijn stukjes ook steeds minder. Karten aan boord van de cruise is daarentegen razend populair aan het worden; binnenkort hopen ze Max Verstappen te strikken voor een demo-wedstrijd. Het kost wat, maar dan heb je ook wat.
Victor Sanders verliest het contact met het moderne schaak en is aan het eind van het verhaal afscheid aan het nemen van alles wat hem lief was. Zijn vriend en voorbeeld Domar gaat dood, het schaakspel aan het Max Euweplein is verdwenen en in iets wat een schaakcafé was ontmoet hij een der laatste figuren uit een tijdperk dat niet meer bestaat. Deze neergang gaat natuurlijk over de schaakwereld, maar is ook het persoonlijke verhaal van Max Pam. Daarnaast staat het voor een brede verandering in de maatschappij die ons allemaal treft. Automatisering heeft veel voordelen, maar maakt daarbij een hoop dingen kapot. De laatste schaker is misschien hierom ook een boek dat voor niet-schakers geschikt is om te lezen. Ik raad het in ieder geval iedereen aan.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten