zondag 20 maart 2022

Lisa Weeda – Aleksandra


De eerste druk van Aleksandra kwam uit in november 2021. Lisa Weeda gaat in het boek op zoek naar familie in Loegansk, maar het is vooral een reis door de tijd, waarin zij aan de hand van haar familie de geschiedenis van Oekraïne verbeeldt. Een geschiedenis die gekenmerkt wordt door bezetting, verdeeldheid en veel leed. Ik heb een grote interesse in de geschiedenis van Oost-Europa, het communisme en de Tweede Wereldoorlog en wilde dit boek dan ook graag lezen. Sinds het uitbreken van de oorlog in Oekraïne is Lisa Weeda veel te gast in televisieprogramma’s. Haar boek is griezelig actueel geworden.

 

Aleksandra is de naam van haar vierennegentigjarige grootmoeder die in Nederland woont. Namens haar reist Lisa in de roman naar Loegansk om op zoek te gaan naar het graf van haar oom Kolja. Na het passeren van de grens verdwaalt zij in een mijnenveld en belandt ze in het Paleis van de verloren Don Kozak. Zij ontmoet hier haar overgrootvader Nikolaj, die haar begeleidt op haar reis door het verleden. Het verhaal wisselt tussen de rondreis door het Paleis en de gebeurtenissen die zich afspeelden in de streek - later volksrepubliek - Loegansk in 2014 en 2015.

 

De familie van de vertelster woont in dit gebied en de recente bezetting heeft de familieverhoudingen op scherp gezet. De ene neef steunt de nieuwe machthebbers, een andere neef wil gewoon leven en zijn winkel draaiende houden. Niet kiezen wordt steeds lastiger. Er blijven twee opties over: meedoen of het land ontvluchten. Deze verhaallijn laat een herhaling zien van wat hier plaatsvond tijdens de jeugd van haar grootmoeder Alexandra. De Sovjets bezetten het land en dwongen de boeren tot collectivisatie. Weeda laat op schrijnende wijze hier de impact van zien in een klein dorp. De communistische brigades waren jonge jongens die de macht kregen en konden doen wat zij wilden, uit hoofde van het communistisch ideaal. Het land werd onteigend en koelakken werden afgevoerd, vaak bestempeld als contrarevolutionairen. 

 

Vanuit het Paleis vraagt de hoofdpersoon aan Nikolaj waarom iedereen meedeed. Men wist dat er in het dorp geen contrarevolutionairen waren. “Natuurlijk, het was onzin, maar goed, wat moesten we dan? We stonden “op de lijst”. Ze zetten hele dorpen op de lijst. Als er geen koelakken waren in een dorp, alleen maar boeren met één koe, een kip, een geit en een klein stukje land waar ze nooit rijk van zouden worden, namen ze die gewoon mee. Het ging niet om de mensen, het ging om de quota.” 

 

Het paleis is een soort niemandsland, of een hiernamaals. Het is ook de vorm die Lisa Weeda heeft gekozen om haar verhaal vanuit het gezichtspunt van de overledenen te kunnen vertellen. Het paleis verwijst ook naar het Paleis van de Sovjets in Moskou. Stalin gaf in 1931 opdracht de Christus-Verlosserkathedraal af te breken en op deze plek de grootste wolkenkrabber ter wereld te bouwen. Door de Tweede Wereldoorlog ging de bouw niet door en kwam er later op deze plek een zwembad. Na de val van het communisme werd de kathedraal herbouwd. Zo bezien is het paleis een onbereikbaar ideaal, of een teken van grootheidswaan.

 

Tijdens de Duitse bezetting van Oekraïne wordt Aleksandra meegevoerd naar Duitsland en daar tewerkgesteld. Waarschijnlijk was ze hierdoor beter af dan haar familie in Loegansk. Meisjes die terugkeerden uit Nazi-Duitsland gingen veelal direct door naar Siberië. Aleksandra kwam in Nederland terecht en had dus geluk. In Aleksandra geeft Lisa Weeda met deze verrassende opzet in haar boek een navrant beeld van de wreedheden van het communisme. Tijdens het lezen denk je voortdurend aan de huidige oorlog in Oekraïne. 

 

Vooral het cynisme van de machthebber, in dit geval het communisme, blijft bizar. Alles was erop gericht de bevolking klein te houden en mensen continu te vernederen. Een bekende methode was om zeer strenge regels toe te passen en deze zonder aankondiging plotseling te wijzingen. “Kan je je voorstellen dat je ergens bent geboren en opgegroeid waar ze je elke keer een trucje leren? Ze zijn heel streng als ze je de truc leren, ze slaan hem erin, doen er alles aan om jou hem perfect uit te laten voeren. En dan, precies op het moment dat je de truc kent, word je gestraft voor het uitvoeren ervan en leren ze je weer een nieuwe. We werden gek, Lisa.”

 

Koelakken werden uitgebeeld op posters. Zij hadden dikke sigaren in de mond en zagen er goed doorvoed uit. Rijke stinkerds die je makkelijk kon haten. In werkelijkheid waren het vaak keuterboertjes die nauwelijks konden rondkomen. Wanneer de communistische brigades een dorp binnen trokken verdeelden zij de bevolking in drie groepen: proletariaat, koelakken en een tussencategorie. Van bovenaf waren de percentages volgens de onfeilbare communistische wetenschap vastgesteld. De jonge soldaten voerden de acties uit, dat wil zegen dat de koelakken moesten boeten: belasting betalen, graan inleveren en vernederingen ondergaan. Het lijkt verbijsterend dat deze jongens zonder morren de martelingen en moordpartijen met kennelijke plezier uitvoerden: verblind door een ideaal, bang om af te wijken van de gegeven orders of een totaal verknipt beeld van de werkelijkheid? Uitgemergelde gezinnen laten doodwerken op een akker en structureel te weinig voedsel geven, omdat deze mensen volgens de leer volksvijanden zouden zijn, is krankzinnig. Miljoenen Oekraïners zijn uitgehongerd en vermoord. Kijk je naar onze huidige tijd, dan zie ik mensen met eenzelfde verknipt beeld van de werkelijkheid, onder andere gevoed door Russische propaganda. Ik had het een paar jaar terug niet gedacht, maar helaas zie ik ook veel van mijn landgenoten in staat tot eenzelfde zinloos en moorddadig gedrag. Heel misschien kan een boek als dat van Lisa Weeda enkelen van hen wakker schudden.

3 opmerkingen:

Raymond Swaep zei

Mooi relaas Alek. Ik zag de schrijfster in het programma Brommer op Zee en was onder de indruk. Ik heb het boek nog niet gelezen, maar het staat wel op mijn lijst. Je hoopt dat mensen van de geschiedenis leren, maar helaas is dat niet altijd een vlieger die opgaat. Je vraagt je af of de mensen met hun verknipte beeld enkele maanden geleden überhaupt Oekraïne op de kaart konden aanwijzen, maar dat is weer een hele andere discussie.
Ik ben benieuwd naar het boek.

Lalagè zei

Als je de 'mainstream media' wantrouwt, lees je dan wel boeken van grote uitgeverijen? Ik heb geen idee hoor, maar het zou zomaar kunnen van niet.

Alek Dabrowski zei

Ja, je hebt gelijk. Ik vrees dat dit boek niet bij zo iemand terecht zal komen.