Georges Perec – De machine

Georges Perec (1936-1982) hield van taalexperimenten. Hij schrijft literatuur, maar zoekt ook als een wetenschapper de grenzen van de taal op. Opmerkelijk is dat zijn boeken meestal goed leesbaar blijven. De machine is geen boek, maar een hoorspel in het Duits. Het is nu voor het eerst vertaald en bewerkt in het Nederlands, door Jan H. Mysjkin. De uitgave is prachtig, zoals we van uitgeverij Vleugels gewend zijn.

De eerste uitzending van het hoorspel vond plaats op 12 november 1968. Perec laat in het hoorspel de machine een gedicht analyseren. In die tijd was de computer verre van ingeburgerd in het dagelijkse leven. De vier personages zijn Processor 1, Processor 2, Processor 3 en Controle-eenheid (vrouwelijk). Het gedicht is van Goethe, Wandrers Nachtlied:

Über allen Gipfeln
Ist Ruh,
In allen Wipfeln
Spürest Du
Kaum einen Hauch;
Die Vögelein schweigen im Walde.
Warte nur, balde
Ruhest Du auch.

In de hoorspelversie ontbreken hoofdletters. In het hele uitgeschreven hoorspel komen geen hoofdletters voor. Het gedicht van Goethe is in verschillende talen opgenomen. Voor de analyse is een Nederlandse vertaling gebruikt. Deze moest voldoen aan een aantal voorwaarden, zoals een gelijk aantal woorden als in het origineel. Dat is de reden dat hier niet bijvoorbeeld voor de mooie vertaling van Menno Wigman is gekozen.

Controle-eenheid geeft instructies. Zij begint te vragen naar het aantal letters, de verdeling van leestekens en de frequentie van de letters. Later geeft zij instructies als "222: epenthesis inlassing van klanken in het midden van een woord" of "naar 224: javanisch elke lettergreep wordt met de beginklank w herhaald".  De processoren voeren de instructies uit. Zij beschikken o.a. over gegevens over de auteur en het gedicht, een welvoorzien keuze gedichten uit de wereldliteratuur en een uitputtende woordenschat van de Nederlandse taal. Het hoorspel is een bewerking in het Nederlands, een directe vertaling zou het geheel onbegrijpelijk maken. 

Verderop in het stuk produceren de processoren onder commando van de Controle-eenheid allerlei varianten op het gedicht en er volgt vrije associatie met andere poëzie. De vertaler heeft een aantal Nederlandse gedichten toegevoegd, van Gorter, Leopold, Paul van Ostaijen en meer. De teksten passen goed in het geheel. 

Grappig is de instructie derde type 243: naar lewis carroll ontbinding van het thema in tien logische zinnen die één enkele conclusie toelaten. De laatste conclusie van deze instructie luidt: ga altijd de vissen uit de weg. 

Het gedicht gaat over rust en eindigheid. De personages sluiten het stuk af met vertalingen van woorden als rust en vrede, tot er alleen geluiden overblijven psssssssssst.

De machineis een buitengewoon merkwaardig boek. Het mag niet ontbreken in de boekenkast van de liefhebber van het werk van Perec, maar het werk is bijna onleesbaar. Misschien moet je er naar luisteren? Op de Duitse radio wordt het hoorspel ieder jaar uitgezonden, een mooie traditie.

Tot besluit geef ik hieronder de vertaling van Wandrers Nachtlied van Menno Wigman.

Boven elke bergtop
heerst rust,
in elke boomkruin
bespeur
je amper nog een zucht;
de vogels zwijgen in het loof.
Wacht maar, spoedig
rust jij ook.