Michel Houellebecq – De kaart en het gebied

Alle romans van Michel Houellebecq had ik gelezen, op eentje na: De kaart en het gebied uit 2010. Martin de Haan is de vertaler van het werk van Houellebecq. Deze roman is zijn lievelingsboek. Ik moet toegeven dat het inderdaad tot zijn beste werk behoort. Het boek bevat alle bekende Houellebecq-elementen, maar de toon is milder en de meningen erin zijn minder radicaal dan in zijn andere werk.

Die elementen zijn onder andere de eenzame hoofdpersoon: Jed Martin. Ook hebben de personages uitgesproken ideeën over kunst, de liberale maatschappij, politiek, enzovoorts. En, zoals in veel van zijn boeken loopt het verhaal door naar een toekomst. De schrijver laat een mogelijke wereld zien. Tegelijkertijd is de roman dus minder extreem dan zijn andere boeken. Jed is sociaal vergeleken met bijvoorbeeld de hoofdpersoon uit Serotonine. De meningen die voorbij komen zijn relatief gematigd en perverse seksscènes ontbreken nagenoeg.

Jed Martin is kunstenaar. Hij fotografeert en schildert. Hij is eenzaam, voelt zich niet thuis tussen andere mensen. Jed is succesvol, maar hij hecht zelf niet erg aan roem. Bijzonder zijn zijn kunstprojecten die door Houellebecq uitvoerig worden beschreven. Het mooist is de serie foto’s van Michelinkaarten. Mede door de juiste marketing wordt de tentoonstelling van deze foto’s een groot succes. Leuk is hoe door de galeriehouder en anderen wordt gesproken over kunst die vermarkt moet worden. Over de Amerikanen die weer beginnen te kopen en nieuwe kopers uit China en Rusland. Europa wordt voorgesteld als een oud continent, waar geen kopers zitten. Frankrijk dient alleen nog als een museum voor mensen van buiten Frankrijk. De vriendin van Jed werkt in de toeristenindustrie. Zij moet het authentieke Frankrijk aan toeristen verkopen. Bij dit soort passages moest ik denken aan Grand Hotel Europa van Ilja Leonard Pfeijffer. Hij zal De kaart en het gebied gelezen hebben.

Een andere lijn in het verhaal is de relatie tussen Jed en zijn vader. De moeder van Jed heeft lang geleden zelfmoord gepleegd. Zijn vader werkte hard. Als zakenman verdiende hij een hoop geld. Hij geniet niet echt van zijn oude dag. De zeldzame bezoeken van Jed aan zijn vader zijn niet inspirerend. Zij hebben elkaar weinig te zeggen. Uit eten gaan leidt nog een beetje af. “Waarschijnlijk veronderstelt men uit medelijden dat oude mensen veel van lekker eten houden, omdat men zichzelf wil wijsmaken dat ze dat tenminste nog hebben, terwijl het smaakgenot in de meeste gevallen onherroepelijk verdwijnt, net als alle andere dingen. Wat overblijft zijn spijsverteringsproblemen en de prostaatkanker.” Jed komt er op een moment achter dat zijn vader vroeger idealen had. Hij wilde ook kunstenaar worden. In een zeldzaam persoonlijke bui vertelt hij hierover. Voor Jed komt deze ontboezeming veel te laat.

Dit is een van de sterke punten in de boeken van Houellebecq en ook hier werkt het goed. Hij weet personages neer te zetten die feilloos langs elkaar heen leven, alsof zij bewust niet gelukkig willen zijn met elkaar. Later in het boek verrast de vader Jed door het nemen van een cruciale beslissing, zonder de zoon hierover vooraf in te lichten. Je vraagt je bij het lezen meer en meer af wat relaties en familiebanden waard zijn. Niemand in het boek weet een band met een ander te onderhouden, behalve als de relatie draait om geld of macht. Dit lijkt eendimensionaal, maar Houellebecq beschrijft de menselijke verhoudingen heel subtiel. Jed komt na jaren zijn vriendin weer tegen. Hij beseft dat zij beiden ouder zijn geworden. Zij is nog steeds mooi. Behoort echte liefde toch tot de mogelijkheden? Het loopt anders. Jed kiest ervoor alleen te blijven.

Een mooi element in het verhaal is het optreden van Houellebecq zelf. Jed vraagt hem om een tekst voor in een catalogus bij een tentoonstelling. Hij zoekt de schrijver thuis op. Houellebecq leeft terugtrokken in een praktisch leeg huis. De twee ontmoeten elkaar een aantal maal. Even lijkt er vriendschap ontstaan. Jed maakt zelfs een schilderij van Houellebecq dat hij aan hem schenkt. In het derde deel van het boek neemt het verhaal over het personage van Houellebecq een bizarre wending, waar ik niks over zal zeggen.

Het slotdeel van De kaart en het gebied speelt in de nabije toekomst. Jed leeft in een compleet isolement op het Frans platteland. Hij heeft geen contact met de lokale bevolking. Wanneer hij na jaren een keer het dorp in gaat, ziet hij dat er veel verandert is. Hier is Houellebecq weer op zijn sterkst. Hij schets eerst een dystopisch beeld. Als lezer ga je hier in mee en je trekt de lijn zelf verder door. Dan laat hij iets anders zien en zet hij je op het verkeerde been. De kaart en het gebied is van begin tot het eind boeiend. In sommige boeken van Houellebecq zit een langdradig middenstuk, hier niet. Naast dat het een van zijn beste boeken is, is het ook een van zijn meest evenwichtige.