Ori Brafman & Rom Brafman – Onderstroom (luisterboek)

Onderstromen hebben volgens de broers Brafman een cruciale invloed op ons denken. Rationele denkprocessen worden erdoor verstoord zonder dat wij het beseffen. In dit boek leggen zij deze onderstromen bloot, een aangenaam maar grotendeels bekend verhaal. Als luisterboek is het een goed verteerbaar psychologiecollege.

De schrijvers hebben hun materiaal vooral uit bekend psychologische experimenten gehaald. Maar hebben daarnaast ook wetenschappers geïnterviewd. Hun college is mooi opgedeeld in een aantal onderstromen.

Aan de hand van o.a. het vliegtuigongeluk op Tenerife van 1977 wordt de onderstroom verliesaversie toegelicht. Juist als er veel op het spel staat, nemen we grotere risico’s om potentieel verlies te voorkomen. Dit is een van de psychologische  redenen waardoor het ongeluk kon gebeuren. De gezagvoerder, die bekend stond vanwege zijn grondige kennis en ruime ervaring, wilde niet terug op een ingeslagen weg en de irrationele beslissingen stapelden zich op tot het fatale moment.

De auteurs illustreren deze onderstroom met meer voorbeelden. Vooral bij beleggen is het een bekend verschijnsel: in plaats van een klein verlies te nemen, houdt iemand vast aan het idee dat de aandelen wel weer zullen stijgen. Interessant is de asymmetrie. We reageren veel heftiger op een verlies, dan op een voordeel. Voor mij een bekend verschijnsel uit het schaken. Donner heeft er mooi over geschreven. Veel van de andere onderstromen kun je ook terugzien in de psychologie van het schaakspel.

Andere onderstromen zijn commitment: vasthouden aan de ingeslagen weg, en attributie: een waarde toekennen op grond van ideeën en niet op grond van waarneming. Dit laatste illustreren zij aan de hand van 19^de eeuwse antropologische vondsten. Eugène Dubois ontdekte wat later de Java-mens zou worden genoemd. Hij werd niet geloofd door zijn collega’s. De ontdekking paste niet in de theorie. Toen Charles Dawson later een schedel zei te hebben gevonden in Piltdown werd dit omarmd. Later bleek het een overduidelijke vervalsing.

De onderstroom ‘vooringenomen diagnose’ kan heel sterk zijn. Het vormt de  perceptie op basis van de eerste indruk. In een proef kregen studenten een vervangende docent. Vooraf ontvingen zij een beschrijving van de man. Bij de helft van de proefpersonen stond één ander woord in de beschrijving: kil in plaats van warm. Deze groep beoordeelden na het college de man structureel als afstandelijker, minder sociaal, etc.

Deze vooringenomen diagnose speelt bijna altijd een rol bij sollicitaties. De auteurs geven ook voorbeelden van verliefde studenten en toekomstige huiseigenaren. Objectieve gegevens worden erdoor genegeerd en de aangenomen kandidaat blijkt achteraf vaak toch niet de juiste persoon te zijn.

Boeiend is het voorbeeld van de enorme toename van het aantal mensen met een bipolaire stoornis. Deze is volledig toe te schrijven aan een andere diagnose, niet aan de toename van deze ziekte. Maar de diagnose heeft gek genoeg geen invloed op de behandeling. Sterker nog, bij bepaalde medicijnen als prozac bleek het gemiddelde effect in vergelijking met een placebo even groot.

Een ander verschijnsel is dat de kenmerken van de diagnose worden aangenomen door de patiënt. Dit heet het kameleoneffect, dat ook optreedt in normale sociale contacten als eerste ontmoetingen. Een experimenteel voorbeeld: een andere foto bij eenzelfde beschrijving van een vrouw leidt ertoe dat een man deze vrouw, die hij nog niet heeft gezien, anders gaat benaderen. Anderen beoordelen deze vrouw daadwerkelijk (los van de man) binnen de beschrijving van de man. Zij neemt als het ware de perceptie van de man over in haar gedrag.

Een laatste mooi onderwerp is de verhouding tussen plezier en altruïsme. Als  voorbeeld wordt een geldelijke beloning bij een goede daad geanalyseerd. De conclusie is dat het aanbieden van geld zorgt voor een vermindering van het altruïsme.

Bij dit onderwerp betrekken de auteurs de show ‘Lotto weekend miljonairs’. Leuk vond ik te horen dat er in verschillende landen heel anders door het publiek wordt  omgegaan met de hulplijn ‘het publiek inschakelen.’ In Frankrijk werd een makkelijke vraag door het publiek expres verkeerd beantwoord. De kandidaat verdiende het niet om te winnen. De achtergrond is ons begrip van rechtvaardigheid. Dit verschilt per cultuur. Russen hielpen de kandidaten nooit, de Amerikanen juist altijd.

Aan het eind van het boek geven Brafman en Brafman oplossingen en tips om onderstromen te onderkennen en je zo er nodig tegen te verzetten. Ze zijn vrij algemeen: meer lange termijn denken, je op feiten blijven richten, niet laten meeslepen door anderen, flexibel blijven, naar andersdenkenden luisteren en je eigen oordelen als voorlopig beschouwen. Wat goed werkt is ook een boek als dit te beluisteren.