Judith Fanto - Viktor

  

Viktor is het succesvolle debuut van Judith Fanto. Ik las de achtste druk. De roman heeft net de Hebban Debuutprijs 2020 gewonnen. Ik verwacht dat Viktor vaker in de prijzen zal vallen. Het boek heeft alles in zich om een bestseller te worden. Viktor is een familiegeschiedenis. De hoofdpersoon Geertje van den Berg gaat op zoek naar de ware geschiedenis achter Viktor, de broer van haar grootvader. Het verhaal schakelt tussen Geertje als student in de jaren negentig en het verhaal van haar familie in Wenen aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog. De twee verhalenlijnen verlopen chronologisch en bewegen naar elkaar toe. Heel knap weet Fanto spanning in de ene lijn over te brengen op de andere.

 

Geertje begrijpt als kind dat haar familie minder Nederlands is dan de naam Van den Berg doet vermoeden. Zij heeft weet van haar Weens-Joodse wortels, maar wat dit betekent daar heeft zij slechts een vaag besef van. Binnen de familie wordt over het verleden gepraat vanuit een aantal veilige verhalen, die als sjablonen fungeren. Mahler is een belangrijk ijkpunt. Over gedeporteerde en vermoorde familieleden wordt alleen vermeld dat zij niet meer leven. Viktor was het zwarte schaap in de familie. Hij had geen werk, was niet getrouwd en gedroeg zich als een losbol. Wat er met hem precies aan de hand was, wordt verzwegen. En dan is er de jaartelling die in veel min of meer Joodse families werd gehanteerd: “voor de oorlog – in de oorlog – na de oorlog.”

 

Wanneer Geertje in de bibliotheek leest over het Jodendom en de Tweede Wereldoorlog is haar interesse gewekt. Zij stelt haar moeder, geboren in 1942, vragen over haar familie maar krijgt nauwelijks antwoorden. Wanneer het haar moeder te veel wordt krijgt zij een aanval van Het, zoals Geertje het noemt. Moeder negeert haar vragen, gaat druk in de weer met wat anders of wordt boos. Een gesprek is niet meer mogelijk. Geertjes heeft een goeie band met haar grootmoeder, maar van haar krijgt zij ook geen antwoorden. Op een dag vindt zij een familiearchief op zolder bij oma. Stukje bij beetje leert zij haar familiegeschiedenis kennen. Later, Geertje studeert inmiddels in Nijmegen, verandert zij haar naam in Judith en ontwikkelt zij haar Joodse identiteit.

 

Naast dit verhaal lezen we het verhaal van Viktor. In zijn jeugd verrichtte hij een heldendaad door een jongen te redden uit het water. Bubi is gehandicapt en wees. Hij wordt liefdevol in zijn familie opgenomen. Viktor is impulsief en intelligent. Hij laat zich niet de wet voorschrijven en reageert direct op onrecht, zoals hij met het redden van Bubi liet zien. Als de moeder van Viktor paniekerig reageert op een incident zegt oom Ernst: “Ach Martha, Viktor staat gewoon een beetje scherper afgesteld dan de meesten van zijn leeftijdsgenoten.” Een rake typering.

 

Viktor en Bubi blijven levenslang vrienden. Levensecht beschrijft Fanto de steeds nijpender wordende situatie in Wenen. Zij laat mooi zien hoe de verschillende leden van de familie verschillend reageren: van ontkennen, proberen te begrijpen, bagatelliseren tot verzetten, vluchten en zelfs zelfmoord aan toe. Scherp schetst zij het morele dilemma: jezelf verloochenen om jezelf te redden. Zo zijn bepaalde functies alleen toegankelijk als je Katholiek bent. Anton, de vader van Viktor vindt het belachelijk, maar zijn broer Ernst antwoordt: “Het is de realiteit! De doop is mijn enige kans op continuïteit van mijn wetenschappelijke carrière.” Viktor heeft hier ook geen problemen mee. Hij is in staat zomaar een andere identiteit aan te nemen. Met zijn heldere ogen en blonde haren heeft hij geen uiterlijke Joodse kenmerken, zoals deze door de nazi’s werden benoemd. Hij heeft contacten met criminelen, maar kent ook mensen binnen de partij, waar hij gerust gebruik van maakt. Dit klinkt opportunistisch, maar laf is hij zeker niet.

 

Joods zijn is een terugkerend gespreksonderwerp binnen de familie, zowel ten tijde van Viktor als aan het eind van de twintigste eeuw. Zij noemen zich de stam van niet-joodse Joden. De moeder van Judith verzucht als haar dochter vraagt waarom zij geen bed kopen bij beddenspeciaalzaak van Avi Schnitzler: ”dat Joodse vóórkomen alleen al. Die gladde verkooppraatjes. En dan die gênante kruiperigheid… Die man ís niet alleen Joods, hij… hij… Hij dóét Joods!” Zij vervolgt na enige zwijgen. “Dat is iets waarmee je moet oppassen, begrijp je.”

 

Judith is op zoek naar haar identiteit. Een medestudent vraagt of zij al uit de kast is gekomen. Zo ervaart zij het wel. Zij heeft zich nooit een Geertje gevoeld en wil nu de volgende stap zetten. Om toegelaten te worden tot de Joodse gemeente moet zij bewijs overleggen van haar Joods zijn. Emotioneel vertelt zij dat er geen geboorteacte van haar moeder bestaat – zij kwam in 1942 in het geheim ter wereld in onderduik in het Vlaamse Turnhout - dat bij haar thuis de oorlog nog altijd voortduurt en dat haar ouders nog altijd ondergedoken zitten. De vrouw aan de telefoon constateert na deze woordenstroom tevreden: “U bent Joods.” Een aangrijpende passage, p.126.

 

Viktor is naast een roman over Joodse identiteit en een historische roman een bijzonder spannend boek. Je wilt het geheim van Viktor weten. Via de twee verhaallijnen geeft Fanto steeds meer informatie over de familieachtergronden. Aan het eind van het verhaal zit er nog mooie verwikkeling in, zodat zowel Judith als de lezer op het verkeerde been worden gezet. Omdat je de geschiedenis kent weet je dat de hel is aangebroken voor de Joodse inwoners van Wenen. Je vraagt je af waarom de familie zo treuzelt met vluchten, maar dat is ook de kracht van het boek: de verschillende manieren waarop mensen omgaan met een nieuwe, zeer bedreigende situatie.

 

Mooi is dat Fanto ook juridisch-filosofisch beschouwingen opneemt in de gesprekken tussen de familieleden in Wenen. Viktor wil zich niet aan regels houden. Zijn vader zegt: “Wetten en regels zijn helemaal niet bedoeld om rechtvaardig te zijn. Ze zijn bedoeld om het maatschappelijke verkeer ordelijk te laten verlopen. In ruil voor die stabiliteit perken zij ieders vrijheid per definitie in – ook de jouwe.”  Felix, de broer van Viktor is het daar niet mee eens: “Immorele wetten verliezen hun status van Recht.” Oom Ernst zegt later dat de waarheid schromelijk wordt overschat. “De waarheid is een vuur dat de mens verteert. We hebben leugens nodig om de werkelijkheid aan te kunnen.” Viktor is daarmee ook een actuele roman. 

 

De hoofdpersoon heeft overigens echt bestaan en de omstandigheden waarin de Weense familie verkeerde is ook levensecht en historisch juist. Dat maakt dit goed geschreven verhaal nog aangrijpender. Op Vrijdag 6 november mag ik Judith Fanto interviewen tijdens festival Woordnacht.