Heilbot op de maan is het nieuwste boek van de Amerikaanse schrijver David Vann. Het thema is zelfmoord en het verhaal heeft direct betrekking op de zelfmoord van zijn vader. Vann heeft eerder over dit onderwerp geschreven. Het is het hoofdthema in zijn werk. Zelden heeft iemand zo intens over zelfmoord geschreven als in Heilbot op de maan.
Maandag 1 april was Vann in Rotterdam en sprak hij uitgebreid over deze thematiek. Vanaf Legende van een zelfmoord ziet hij al zijn werk - met uitzondering van Aquarium - als één samenhangend geheel. Hoe meer ik van hem lees hoe beter ik dit ook inzie. Het interview door Ernest van der Kwast was geweldig. Het was niet echt een interview. David Vann werd aangezet en hij sprak: snel, duidelijk en openhartig. Hij citeerde lappen tekst in het Oud-Engels. Hij bekritiseerde de Amerikaanse samenleving op een doordringende en tegelijkertijd zo heldere manier dat je het wel eens moest zijn met hem. Hij vertelde over zijn bijzondere schrijfdiscipline: altijd, overal, iedere ochtend. En uitsluitend doorschrijven op wat je eerder schreef, geen schema’s of verhaallijnen uitzetten, geen passages verplaatsen. Mensen reageren voornamelijk op wat hen zojuist is overkomen, zo ook de romanpersonages van Vann.
In dezelfde betoverde stijl van spreken ging het over zelfmoord. Vier familieleden van hem pleegden zelfmoord. De ouders van de tweede vrouw van zijn vader kwamen om: de man doodde zijn vrouw en daarna zichzelf. Dit thema, het meenemen van iemand anders in je eigen zelfvernietiging, speelt in zijn roman een grote rol: in hoeverre spookte dit ook door het hoofd van zijn vader? In Heilbot op de maan onderzoekt hij dit? De zaal luisterde ademloos. Hij beweerde dat literatuur, of kunst in het algemeen, niet verantwoordelijk gesteld kan worden met wat mensen ermee doen. Ik ben het met hem eens. Maar toch zou ik Heilbot op de maan niet zomaar aan iemand geven die al met de gedachte speelt zichzelf om te brengen. Daar is het te goed voor geschreven. Ik wil niet zeggen dat ik zo meegesleept werd dat ik er bijna zelf zin ik kreeg, wel dat ik mij helemaal in het hoofd van een zelfmoordenaar bevond. Het was bijna eng.
Bijzonder aan deze Nederlandse vertaling is dat De Bezige Bij, tot grote vreugde van de auteur, naast de roman zeven verhalen heeft opgenomen die verbonden zijn met de roman. In geen enkele andere vertaling is dit gebeurd. Zelfs in het Engels zijn de verhalen niet beschikbaar in boekvorm. Een van de verhalen is bizar en heet ‘Van voor mensenheugenis’. In een dorp is het traditie dat het hele dorp alle begrafenissen meemaakt. De gestorvene wordt onthoofd en de oudste van het dorp gooit het hoofd de lucht in. Zij bepaalt wat er wordt gezegd bij dit ritueel. Alle anderen moeten het nazeggen. Het is de macht van de traditie. Maar hoe eenvoudig is het de traditie te veranderen door iets anders te zeggen. Na wat gemor praat iedereen haar na tijdens het eindeloos omhoog gooien van het hoofd van de dode. “Mensen zijn gewoon apen, hebben alleen wat sociale ordening nodig. Hoe die ordening heet doet er niet toe.”
Het verhaal van Heilbot op de maan is snel verteld. Jim komt vanuit Alaska aan op San Francisco. Hij is suïcidaal. In Alaska woonde hij alleen. Zijn eerste vrouw woont met twee kinderen in San Francisco, net als zijn broer Doug die hem ophaalt van het vliegveld. Zijn tweede vrouw heeft hem ook verlaten. Hij belt nog wel bijna dagelijks met haar. Vanaf het eerste moment voel je de spanning bij Jim. Hij is druk, hysterisch, ongeremd en praat voortdurend over zijn komende zelfmoord. Zijn broer heeft de taak hem hiervoor te behoeden. De psychiater geeft hem pillen, maar die werken niet direct. Wapens, waar Jim bezeten van is, dienen gescheiden te blijven van de patronen.
In de constante gedachtestroom van Jim keren verschillende elementen terug. Waarom is Jim zo geworden als hij is, en Doug niet? Doug kan gewoon doen. Hij reageert niet op alle stompzinnige praatjes. Wanneer Jim zijn ouders bezoekt is er meteen ruzie. Hij ziet hun uitgesleten gewoonten, hun zinloze dagbesteding, de totale leegheid van hun bestaan. Hij benoemt dit onmiddellijk en fel. Zijn vader gooit hem het huis uit.
Eigenlijk vraagt Jim zijn familie om eerlijkheid, om alle conventies los te laten en echt te zeggen wat zij vinden en hoe zij hem zien. Na een vreemde opmerking van Jim zegt Doug steeds dat hij nu niet helder denkt; dat zo’n uitspraak onderdeel is van zijn ziekte. Terwijl wat Jim ziet en zegt vaak juist de spijker op zijn kop is.
Maar Jim is wel degelijk ziek. Gevoelens overkomen hem onverwachts. “Maar de waarheid is dat hij geen enkele controle meer heeft. Wisselende gevoelens overvallen hem dag en nacht, altijd zonder enige waarschuwing, geen idee wat er zal volgen. Dat gebrek aan beheersing is angstaanjagend, zeker met zijn kinderen erbij. Het bevalt hem helemaal niet dat ze dit meemaken.”
Jim associeert voortdurend. ’s Nachts in het huis van zijn broer stelt hij zich voor een Viking te zijn: “Klaar om te sterven in de strijd. Geen probleem. Gewoon mensen doodslaan met een bijl en hopen dat je sneuvelt.” Vervolgens gaat hij in het huis van zijn broer op zoek naar een bijl. Hij vindt geweren en patronen.
Doug probeert Jim steeds te kalmeren of af te leiden van zijn zelfmoordgedachten. Hij drukt hem op het hart op gewoon zijn leven te leiden. Maar dat is uitgesloten voor Jim. Gewoon bestaat niet voor hem. Bij hem spelen andere zaken. Hij wordt gedreven door een plan. Wat er in zijn hoofd zit moet hij uitvoeren. In het interview maandag vertelde David Vann dat zijn vader nooit een plan opgaf. Hij heeft dezelfde eigenschap. Beginnen aan een schoolopleiding betekent voor hem deze afmaken. In zijn geval altijd met de hoogste cijfers. Een boek beginnen is het boek afschrijven, wat er ook gebeurt. Met deze gekmakende drijfkracht is het hele boek doortrokken. Er is maar een uitkomst mogelijk.
De titel van Heilbot op de maan leg ik niet uit. Ga naar de boekwinkel, sla Heilbot op de maan open op pagina 133, lees een paar pagina’s en koop het boek. In deze passage zegt de dochter van JIm: “Die overleeft daar toch niet.” Jim antwoordt: ”Dat was ook niet de bedoeling.” Overleven was nooit de bedoeling.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten