Gerbrand Bakker – Boven is het stil

Na het lezen van de recente privé-domein uitgave Knecht, alleen was het tijd om het meest bekende boek van Gerbrand Bakker te lezen. Boven is het stil uit 2006 is met prijzen overladen en in ongeveer dertig talen vertaald. Daarmee is het ook het meest succesvolle boek van Bakker. Het is een van die boeken die iedereen kent en waardeert, een moderne klassieker. Misschien juist daarom heb ik het in die tijd aan mij voorbij laten gaan.

Nu ik het vlak na het autobiografische Knecht, alleen heb gelezen zijn het vooral de verschillen die opvallen. Boven is het stil is een uiterst fijnzinnige en zeer geconstrueerde roman. Op dit werk is de richtlijn van W.F. Hermans van toepassing dat er geen mus van het dak kan vallen of het heeft gevolgen voor het verhaal, met andere woorden: niets staat er zomaar, alles is functioneel. Daarmee is het een ideaal boek voor een leesclub. Bij  Knecht, alleen is de constructie veel losser en zijn de ontboezemingen reëler. Na lezing valt er veel minder over te debatteren. Je kunt er beter een diepe buiging voor maken.

 

Boven is het stil draait om Helmer, een vijftiger die samen met zijn vader woont op een kleine boerderij in Noord-Holland. Helmer had een tweelingbroer Henk. Henk was de lieveling van hun vader. Hij zou de boerderij overnemen, maar kwam vlak voordat hij ging trouwen om bij een auto-ongeluk. Helmer was genoodzaakt op de boerderij te blijven. Nu, ook alweer jaren na de dood van zijn moeder, is het tijd om vader naar boven te verhuizen. Hij krijgt een kamer om te sterven. 

 

Onverwachts duikt de ex-vriendin van Henk op, Riet. Zij woont in Brabant, haar man is onlangs overleden en twee kinderen zijn het huis uit. Zij heeft een vage hoop om met Helmer iets terug te vinden van haar overleden geliefde, maar zij heeft ook een concrete vraag. Haar jongste zoon pubert nogal en ligt de hele dag in bed. Riet vraagt Helmer of hij een tijdje op de boerderij kan meehelpen. Helmer stemt ermee in. De zoon heet ook Henk.

 

Het bezoek van de jonge Henk brengt een stroom aan herinneringen en gevoelens boven. Bakker weet deze ingenieus samen te vlechten. In het verhaal komen een hoop elementen keer op keer terug: uiteraard het gegeven van een twee-eenheid die verbroken is en het verlangen van Helmer dit op de een of andere manier te herstellen. Hij voelt zich aangetrokken tot een bepaald soort mannen, maar homoseksuele gevoelens worden nooit uitgesproken. Bakker speelt telkens met onderlinge verhoudingen tussen de personages. Alleen al de overdenkingen aan de keukentafel over de plek waar iedereen aan tafel zat of zit is intrigerend. Op een gegeven moment test Helmer alle plekken zelf uit. Zo zit het boek vol allerlei spiegelingen en rolverplaatsingen. 

 

Soms vind ik het teveel van het goede. Het idee van twee Henken is misschien wat over de top. Ook voorwerpen en dieren keren steeds terug: een kano, de bonte kraai, het jachtgeweer, de twee ezels, enzovoorts. Het punt is dat ik er teveel op gespitst raak. Dit leidt af van het verhaal zelf waar ik in op wil gaan. Bij de eerste scéne met het jachtgeweer weet je al dat er ooit mee geschoten gaat worden. Wanneer de bonte kraai opduikt weet je haast al zeker dat zijn verschijnen en verdwijnen samenhangt met het sterven van vader.

 

Deze opzet maakt het boek zeker niet slecht. Bakker schrijft geweldig. Zijn dialogen zijn helder en kaal. Er staat geen woord teveel. De zoektocht van Helmer naar zijn identiteit beschrijft hij uitstekend. Hij wil een nieuw iemand worden na zijn leven op de boerderij. De vraag is of hij hierin slaagt. Ditzelfde geldt voor Riet en haar zoon Henk en misschien zelfs voor de vader. 

 

Het karakter van de hoofdpersoon heeft iets opmerkelijks. Helmer is heel goed in observeren en het opmerken van kleine veranderingen. Maar goed communiceren en een ander werkelijk zeggen wat hij vindt lukt hem niet. Hierdoor is hij vaak wat nors. Goed is dat Bakker in gelijke mate deze wat nare kant, zowel als zijn zachte kant aan de lezer weet over te brengen. Al met al is Boven is het stil een prachtig boek, maar mijn voorkeur gaat toch meer uit naar boeken als Knecht, alleen.